Зошто Чехословачка во 1960-тите беше водечки производител и извозник на ЛСД? И зошто психијатрите таму, под старателство на тајната полиција и военото разузнавање, можеа слободно да експериментираат со оваа супстанца долго откако беше забранета низ целиот свет? Повеќе чешки медиуми го истражуваа оваа прашање и во овој прв дел од текстот го пренесуваме она што тие го објавуваа во изминативе две до три години.
Најневеројатната работа во врска со оваа приказна е тоа што потекнува многу пред ерата на Flower Power или хипи движењето и Прашката пролет во 1968 година, доаѓа од едно минато а тоа се првите години од комунистичкото владеење во Источна Европа. Есента 1952 година, токму во моментот кога параноично сомничавиот водач на СССР Јосиф Сталин започнал чистка меѓу лекарите од Кремљ, обвинувајќи ги за заговор дека планирале да го убијат него и другите советски лидери – неколку млади психијатри во Прага за прв пат проголтале мистериозна супстанца која била испратена од лабораторија во Базел. Така започнала чехословачката авантура со ЛСД. Супстанцата пристигнала во Прага на целосно легален начин. Стандардна пратка од фармацевтската компанија Сандоз била испратена до д-р Јиржи Рубичек, вонреден професор на Факултетот за психијатрија на Медицинскиот универзитет во Прага. Содржела ампули со мрсна, транспарентна супстанција опишана како „lysergic acid diethylamide“, супстанца која првпат ја синтетизираше швајцарскиот научник Алберт Хофман во 1938 година. Првично сметана за бескорисна, ЛСД го привлече вниманието на сопствениците на компанијата откако Хофман случајно ги тестираше нејзините ефекти врз себе на 19 април 1943 година. Четири години подоцна, беше објавена првата студија која ги сумираше резултатите од тестирањата на влијанието на ЛСД во кои беа вклучени здрави доброволци како и пациенти во психијатриските болници. Статијата била прикачена на пратката што слетала на бирото на Рубичек.
Доктор Рубичек бил почитуван истражувач на феномени поврзани со активноста на мозочните бранови и автор на пионерско истражување за примената на методите на енцефалографија во психијатријата. Редовно добивал разни пакети од швајцарската компанија, но оваа била особено интересна. Во описот на пратката било наведено дека мистериозната супстанца предизвикува халуцинации карактеристични за менталните болести. По серијата тестови на животни, Рубичек одлучил да ја администрира супстанцијата на група здрави волонтери и да истражи како ЛСД ќе влијае на човечкиот мозок.
Првичните експерименти биле спроведени во психијатриска болница во областа Бохнице во Прага. На учесниците им биле дадени минимални дози – лекарите веќе знаеле дека само еден грам од супстанцијата ќе биде доволен за да предизвика халуцинации кај 10.000 луѓе. Секој волонтер испил чаша вода помешана со ЛСД и бил затворен во просторија опремена со еднонасочно огледало . После некое време лекарите почнале да ја тестираат супстанцијата на себе. „Јас бев еден од првите луѓе во Чехословачка кои земаа ЛСД“, се сеќава 60 години подоцна еминентниот психијатар, професор Јан Срнец „Тоа беше нешто неверојатно. Како прво, беше извонредно што толку мала доза може да предизвика целосно распаѓање на психата. Второ, ЛСД имаше сосема различен ефект врз различни луѓе. Во мојот случај, тоа беше состојба на чиста еуфорија, возбуда“.
Благодарение на ЛСД, психијатрите можеле да се стават во кожата на своите пациенти. Тие можеле да ги искусат, во контролирана средина, состојбите со кои се соочуваат луѓето со неизлечивите ментални болести. Многу ортопеди можеле да го споделат искуството на пациент со скршена рака или нога. Но, како може некој да се поврзе со состојбата на лице со тешки шизофренични илузии ако тие самите не доживуваат никакви проблеми со менталното здравје? Како може психијатарот да му помогне на таков пациент? ЛСД беше вратата низ која чехословачките лекари влегоа во светот на халуцинациите и психозите и ја оставија ширум отворена за оние кои сакаат да истражуваат. Први што ја искористија оваа можност беа уметниците, особено сликарите и графичките дизајнери. Рубичек имал познаници во круговите на уметничкиот боемизам. Така, тој дошол на идеја да покани некои од нив да учествуваат во експериментот. За возврат, преку визуелни средства требало да го изразат она за што другите волонтери можеа само да зборуваат.
Резултатите од овој експеримент ги надминале сите очекувања. Уметничките прикази на халуцинации и визии биле крајно сугестивни, а вестите за извонредната супстанција брзо се прошириле меѓу неконформистичките чехословачки уметници. Еден од нив беше Владимир Будник, креаторот на иновативната графичка техника позната како „експлозионизам“. Од средината на 1950-тите, легендарниот Нежен Варварин – истоимениот лик на романот на Бохумил Храбал од 1973 година – создавал принтови користејќи струганици случајно расфрлани на индустриски лим и втиснати во графичката преса. На овој начин, тој добил неверојатни визуелни ефекти кои потсетуваат на визии предизвикани од дрога. Освен ЛСД администриран под надзор на психијатри од Бохнице, Будник не земал никакви други лекови или халуциногени супстанци.
Како резултат на тоа, имало толку многу луѓе кои сакале да учествуваат во експериментите што Рубичек и неговите колеги решиле да обучат група асистенти. Тие тешко можеле сами да се справат со побарувачката. Секоја сесија траела околу шест часа, а за само неколку години во Прага биле спроведени дури 130 сесии со учество на 76 волонтери. Рубичек им се обратил на своите студенти за помош. Еден од нив бил 23-годишниот Станислав Гроф – моментално еден од најпознатите и најконтроверзните истражувачи на различни состојби на свеста. „Во 1954 година за прв пат учествував на психоделични сесии“, се сеќава Гроф. „Првично бев само набљудувач, бидејќи властите на факултетот ни забранија активно да учествуваме во експериментот. Морам да признаам дека едвај чекав да ги завршам студиите за да можам сам да земам ЛСД“.Три години подоцна, Гроф – веќе вработен во клиниката Бохнице – го доживеал своето прво патување со ЛСД, со помош на неговите колеги. „Овој настан целосно ме трансформира. Тоа беше моето духовно будење“, вели тој. „Сè што следеше, целата моја академска кариера, беше последица на тоа искуство“.
Продолжува…
