Во октомври 1978 година, во француското предградие Нејоф-ле-Шато, двајца опозициски лидери на шахот на Иран ја финализирале визијата за револуцијата која набргу ќе го трансформира Иран. Ајатолахот Хомеини рачно додал трет принцип на револуционерниот манифест — покрај демократија и ислам, тој барал и „независност“.
Токму тој концепт — долгогодишната жед за ослободување од странско влијание — денес стои во срцето на конфликтот околу нуклеарната програма на Иран.
И покрај тоа што државата има огромни нафтени резерви, Иран инсистира на сопствена нуклеарна програма и правото да збогатува ураниум — нешто што на Запад се гледа со сомнеж, особено поради нивото на збогатување кое се приближува до оружено ниво (90%).
Историски рани и недоверба
Историски, Иран бил жртва на странски манипулации: од британско-рускиот имперски притисок во 19. век, преку соборувањето на премиерот Мосадег од страна на ЦИА во 1953 година, па сѐ до американското повлекување од нуклеарниот договор (JCPOA) во 2018 година.
За иранските лидери, нуклеарната програма не е само енергетска стратегија — туку симбол на отпор, технолошки суверенитет и национално достоинство. „Сите одлуки сега се носат во Техеран“, рекол врховниот лидер Али Хаменеи, истакнувајќи ја вредноста на самостојноста.
Парадоксот: од западна поддршка до санкции
Иронијата е што токму САД и Велика Британија му помогнале на Иран да започне со нуклеарната технологија во 1970-тите. Шахот имал план за 23 нуклеарни централи — стратегија за модернизација и извоз на електрична енергија. Но, по револуцијата, Хомеини ја сопрел програмата, сметајќи ја за „западна зараза“. Потоа, поради енергетски кризи и ирачките напади врз ирански објекти, програмата тивко била оживеана.
До 1990 година, Иран објавил дека до 2005 ќе произведува 20% од струјата преку нуклеарна енергија.
Нуклеарен национализам
Програмата, од симбол на западен луксуз, станала олицетворение на патриотска гордост. Поранешниот претседател Рафсанџани изјавил дека Иран размислувал за нуклеарен одвратувач во време на војна со Ирак, но „тоа никогаш не стана реалност“. Сепак, тајни постројки откриени во 2002 година предизвикаа глобална тревога и интензивирање на дипломатскиот притисок.
Вечно прашање: право или провокација?
Иако Иран се повикува на своето „неотуѓиво право“ според Договорот за неширење на нуклеарното оружје (NPT), многу западни лидери сметаат дека инсистирањето на збогатување — наместо увоз — укажува на воени амбиции. Американскиот потпретседател Џеј Ди Венс рече дека „нема добар аргумент зошто Иран треба да збогатува ураниум до ниво далеку над цивилната употреба“.
Идентитет како двигател
Иранските лидери, пак, се држат до наративот дека програмата е прашање на достоинство. Поранешниот претседател Хасан Рохани во интервју за Вашингтон пост рекол: „За нас, атомската енергија не е само прашање на ресурси, туку на тоа кои сме ние како народ.“
Но, цената на тој идентитет е висока: економски санкции, изолација, воени удари.
Иранската нуклеарна програма е повеќе од технолошки проект — таа е резултат на длабоко вкоренета историја на доминација и борба за суверенитет. Дали светот ќе прифати такво објаснување — или ќе го види како закана — останува прашање што го одредува текот на кризниот Блиски Исток.
Tекстот е превземен од Guardian
