Секоја година на 16 септември, светот го одбележува Меѓународниот ден за заштита на озонската обвивка, во чест на потпишувањето на Монтреалскиот протокол во 1987 година – историски договор кој обедини 198 држави во заедничка борба против уништувањето на озонскиот слој.
Овој ден служи како потсетник на моќта на науката, меѓународната соработка и одлучната акција, но и како предупредување дека напредокот не е гарантиран – туку заслужен, одржуван и постојано предизвикуван од нови закани.
Што претставува озонската обвивка и зошто е важна?
Озонската обвивка е слој на атмосферата кој се наоѓа на висина од 15 до 30 километри над површината на Земјата (во стратосферата). Иако содржи само мала концентрација на озон (O₃), таа има клучна функција: апсорпција на штетната ултравиолетова (UV-B) сончева радијација.
Без овој природен „штит“, животот на Земјата би бил изложен на сериозни здравствени и еколошки последици – вклучувајќи зголемена појава на рак на кожа, катаракта, оштетувања на имунолошкиот систем, како и негативни ефекти врз растенијата, животинскиот свет и морските екосистеми.
Што се случи со озонската обвивка?
Во 1974 година, научниците првпат открија дека одредени вештачки хемикалии, пред сè хлорофлуоројаглероди (CFCs), предизвикуваат разградување на озонските молекули во стратосферата. Во 1985 година беше потврдено драматичното намалување на озонската концентрација над Антарктикот – феномен кој стана познат како „озонска дупка“.
Ова откритие предизвика глобален аларм, кој кулминираше со потпишувањето на Монтреалскиот протокол – меѓународен договор со цел постепено елиминирање на супстанците што ја уништуваат озонската обвивка, познати како Озон-девастирачки супстанци (ODS).
Монтреалскиот протокол – пример за успешна глобална акција
Монтреалскиот протокол беше усвоен во 1987 година и стана првиот универзално ратификуван договор во историјата на Обединетите нации. Тој обврза државите да ги намалат и елиминираат речиси 100 видови на хемикалии како што се: CFCs, HCFCs, HFCs, Халони, метил бромид, јаглерод тетрахлорид, метил хлороформ
Со текот на времето, договорот се прошири со Кигали амандманот (2016), кој го опфати и намалувањето на HFCs – хемикалии што не ја уништуваат директно озонската обвивка, но имаат огромен потенцијал за глобално затоплување.
Што покажуваат податоците денес?
Научната оценка за состојбата на озонската обвивка, последен пат објавена во 2018 година, дава внимателен оптимизам. Озонската дупка над Антарктикот се намалува и се очекува целосно затворање до 2060-тите. Озонската обвивка ќе се врати на пред-1980 нивоа до 2030-тите во Северната хемисфера и до 2050 година во Јужната хемисфера.
Ова е редок пример на успешна глобална еколошка интервенција, кој не само што ја стабилизира состојбата на озонот, туку помогна и во намалување на глобалното затоплување – спречувајќи зголемување на температурите за дополнителни 0.5°C.
Улогата на бизнисите и системите за управување со животна средина
Преку системи како EMAS (Европска шема за еко-управување и ревизија), компаниите можат да ги следат и намалуваат емисиите на HFCs, често присутни во ладилници, клима уреди и индустриска опрема. Да имплементираат рециклирање, поврат и еколошко отстранување на уреди кои содржат ODS. Да постават јасни цели, политики и индикатори за животна средина, вклучително и обврска за годишно јавно известување.
Таквите механизми овозможуваат организирана и транспарентна еколошка одговорност, усогласена со националните и меѓународните политики за заштита на животната средина.
Од науката до глобална акција – тема на 2025 година
Темата за 2025 година – „Од науката до глобална акција“ – ја слави 40-годишнината од Виенската конвенција (1985), основата врз која е изграден Монтреалскиот протокол.
Оваа тема нè потсетува дека научната заедница игра клучна улога во идентификување на заканите, но вистинските резултати доаѓаат само кога политиката, економијата и граѓаните ќе дејствуваат врз тие сознанија.
Што можеме да направиме?
Избери уреди без HFCs или CFCs – барај ознака дека се „Ozone Friendly“. Редовно сервисирај и правилно отстранувај ладилна опрема. Поддржи политики и производи кои ја штитат атмосферата. Образувај се и информирај други за значењето на озонската обвивка
Монтреалскиот протокол покажува дека кога човештвото се води од науката и соработува, може да се спречат дури и најголемите еколошки катастрофи. Но борбата не е завршена.
Озонската обвивка, како и планетата во целина, остануваат кревки системи што бараат постојана грижа. На 16 септември, нека се потсетиме дека иднината на Земјата не зависи само од големите договори, туку и од секојдневните избори што ги правиме сите ние.
