Постојат многу пресвртни моменти во животот на сирискиот претседател Башар ал-Асад, но можеби највлијателен од сите е сообраќајната несреќа што се случила илјадници километри од местото каде што во тој момент живеел.
Башар ал-Асад првично не бил подготвен да го наследи власт од својот татко. Тоа се случи по смртта на неговиот постар брат Басел во автомобилска несреќа блиску до Дамаск на почетокот на 1994 година. Во тој период Башар студирал офталмологија во Лондон.
По смртта на Басел, започнале да се прават планови за подготовка на помладиот брат за владеење во Сирија. Тој години подоцна ќе ја поведе земјата во крвав војна која ќе однесе стотици илјади животи и ќе расели милиони лица.
Но како Башар ал-Асад од доктор стана авторитарен лидер, обвинет за воени злосторства?
Асадов татко Хафез бил претседател на Сирија скоро триесет години. Башар ал-Асад е роден на 11 септември 1965 година, како трето дете на Хафез ел Асад, воени офицер и член на Баас партијата (Арапска социјалистичка партија), која во 1971 година го предводела воениот пуч и станала претседател на Сирија. Неговиот роденден се поклопил со драматичниот развој на настаните во Сирија, на Блискиот исток и надвор од него. Во тоа време, арапскиот национализам доминирал во регионалната политика во многу земји од таа област, а Сирија не била исклучок.
Баас партијата ја презела властта по неуспехот на кратката унија помеѓу Египет и Сирија (1958-1961) и го промовирала арапскиот национален дискурс. Како и многу други арапски земји од тоа време, Сирија не била демократска земја и била без многупартиски избори. Заедницата на алавитите, на која и припаѓала семејството Асад, била меѓу најугнетените во Сирија, а економските проблеми навеле многу нејзини припадници да се приклучат на сириската војска.
Хафез ал-Асад се истакнал како воен офицер и остар приврзаник на Баас партијата, станувајќи министер за одбрана 1966 година. Хафез ја консолидарал моќта и станал претседател 1971 година и останал на таа позиција до својата смрт 2000 година. Оваа долготрајност била исклучок во сириската историја по осамостојувањето, во која се случувале низа државни удари.
Владеел со челична рака, гушејќи ја опозицијата и не прифаќајќи демократички избори. Сепак, демонстрирал прагматизам во надворешната политика, влегувајќи во сојуз со Советскиот Сојуз и приклучувајќи се на коалицијата предводена од САД во Заливската војна 1991.
Медицина и Лондон
Башар ал-Асад, сепак, избрал друг пат, далеку од политиката и војската. Тој одлучил да се посвети на кариера во медицината. Кога дипломирал на Универзитетот во Дамаск, 1992 година, се преселил во Велика Британија за специјализација во болницата Вестерн Ај во Лондон. Според документарецот на BBC од 2018 година „Опасна династија: Асадови“, Башар уживал во животот во Лондон. Го сакал пејачот Фил Колинс и ја прегрнал западната култура.
Во Лондон Башар ја запознал идната жена Асма ал-Акрас. Асма студирала компјутерски науки на Кралскиот колеџ во Лондон и подоцна била примена на MBA студии на Универзитетот Харвард. Меѓутоа, нејзиниот живот наскоро ќе тргне по друг пат…
Како втор син на Хафез ал-Асад, Башар главно живеел во сенката на постариот брат Басел, кој широко бил сметан за главен наследник. Смртта на Басел во јануари 1994 година радикално го променила текот на животот на Башар. Тој веднаш бил повикан од Лондон, кога започнала подготовката за неговото идно лидерство на Сирија. Башар се приклучил на војската и започнал да гради јавен имиџ, подготвувајќи се за идната улога.
Соништа за промени…
Семјството Асад владеело со Сирија половина век. Хафез ал-Асад умрел во јуни 2000 година, а 34-годишниот Башар брзо бил именуван за претседател откако бил изменет сирискиот устав со што била намалена минималната возраст – до тогаш кандидатот морал да има најмалку 40 години.
Башар ал-Асад ја положил претседателската заклетва летото 2000 година, воведувајќи нов политички тон во јавниот дискурс. Говорел за „транспарентност, демократија, развој, модернизација, одговорност и институционално размислување“.
Неколку месеци по преземањето на претседателската должност, Башар се оженил со Асма ал-Акрас. Тие имаат три деца: Хафез, Зеина и Карим.
Првично реториката на Башар за политички реформи и медиумски слободи разбудила надеж во многу Сирци. Неговиот владетелски стил, во комбинација со западно образованата Асма, изгледаше како да најавува нова ера на промени. Сирија доживеала краток период на граѓанска расправа и релативна слобода на изразување познат како „Дамаска пролет“, но веќе 2001 година безбедносните сили продолжиле да ги гушат слободите, апсејќи истакнати противници.
Додека Башар вовел ограничени економски реформи кои поттикнале раст на приватниот сектор, раните години од неговото претседателствување биле обележани и со пораст на неговиот роднина Рами Макаифа. Макаиф поставил огромна економска империја која критичарите ја сметале за олицетворение на спојот на богатство и моќ.
Ирак и Либан
Атентатот на Рафика Харирија, поранешниот премиер на Либан, изврши поголем притисок на Башар ал-Асад. Ирачката војна од 2003 година доведе до значително влошување на односите на Башар ал-Асад со западните земји. Тој се спротивстави на инвазијата на Ирак предводена од САД, што некои го припишуваат на неговиот страв дека Сирија ќе стане следната цел на американската воена акција. Вашингтон го обвини Дамаск дека не превзема мерки против криумчарење оружје за бунтовниците кои се противат на американската окупација на Ирак и дека дозволува екстремистите да преминуваат низ долгата граница помеѓу двете земји. Во декември 2003 година, САД воведоа санкции против Дамаск по разни основи. Овие мерки не беа поврзани само со Ирак, туку и со сириското присуство во Либан.
Во февруари 2005 година, Рафик Харири, поранешен премиер на Либан и еден од главните противници на Сирија во Либан, беше убиен во голема експлозија во центарот на Бејрут. Сирија и нејзините сојузници беа брзо обвинети за овој атентат. Во Либан избувнаа масовни протести, што се поклопи со меѓународен притисок врз Дамаск, што доведе до сириското повлекување од Либан по скоро 30 години воено присуство. Сепак, Асад и неговиот клучен либански сојузник, Хезболах, упорно негираа учество во атентатот на Харири, иако специјален меѓународен суд во 2020 година осуди еден член на Хезболах за учество во овој злосторство.
Арапска пролет
За време на првата деценија на владеењето на Башар ал-Асад дојде до засилување на сириските односи со Иран и сè потешки врски со Катар и Турција, што беа врски кои подоцна ќе се променат. Односите со Саудиска Арабија доживеаја успони и падови, без оглед на почетната поддршка на Ријад за младото претседателство. Вкупно гледано, Башар ал-Асад ги следеше чекорите на својот татко во надворешната политика, внимателно маневрирајќи и избегнувајќи директни воени конфликти. По десет години на власт, владеењето на Асад може да се опише како авторитарен пристап, бидејќи опозициските гласови продолжија да се гушат.
Во декември 2010 година, Асма ал-Асад даде интервју за списанието „Вог“, во кое тврди дека во нивната земја владее „демократски“. Тој ист ден, Мухамед Буазизи, тунижански продавач на зеленчук, се запали, што го покрена народниот бунт во Тунис, кој го собори со власт претседателотЗина ел Абидина бин Али.
Тунишкиот бунт неочекувано инспирираше револуционерни движења низ целиот арапски свет, стигнувајќи до Египет, Либија, Јемен, Бахреин и Сирија.
Меѓународна интервенција, џихадисти и воени злосторства
Многу сириски градови беа уништени во војната која траеше повеќе од деценија. Како што конфликтот ескалирал, Обединетите нации процениле дека бројот на жртви пораснал од десетици до стотици илјади поради сè поголемото учество на меѓународни сили.
Русија, Иран и вооружените групи поддржани од Техеран интервенираа рамо до рамо со силите на Асад, додека Турција и заливските држави ги поддржуваа вооружените опозициски фракции. Иако демонстрациите против Асад првично повикуваа на демократија и слобода за сите, брзо се појави сектаријанизам, а некои опозициски групи го обвинија режимот дека е на страна на алавитите, а не на сунитската мнозинска популација.
Регионалната интервенција само го продлабочи сектаријанскиот јаз. Исламските фракции усвоиле непријателска реторика против алавитите, додека шиитските екстремисти верни на Иран, предводени од Хезболах, побрзаа да влезат во Сирија за да ја поддржат Асадовата влада.
Во соседен Ирак, во пораст беше екстремистичката група која го толкуваше исламскиот закон на најдрастичен можен начин: Исламската држава (ИС). Групата ја искористи граѓанската војна за да заземе територии во Сирија, прогласувајќи го источниот град Рака за своја престолнина.
Во август 2013 година, стотици загинаа во напад со хемиско оружје на Источна Гута, област под контрола на опозицијата близу Дамаск. Западните сили и сириските опозициски фракции го обвинија Асадовиот режим за тој напад. Иако Дамаск го негираше своето учество, пристануваше да уништи залихите на хемиско оружје под меѓународен притисок и закани. Но, тоа не ги заврши злосторствата во сирискиот конфликт, во кој се случија нови напади со хемиско оружје.
Комисијата на Обединетите нации ги обвини сите страни во конфликтот за воени злосторства, вклучувајќи убиство, тортура и силување. Асадовата влада во 2005 година делуваше на работ на падот, губејќи контрола над голем дел од земјата. Сепак, воената интервенција на Русија го промени текот на војната, овозможувајќи му на Асад да ги поврати клучните територии.
Што е Исламска држава?
Меѓу 2018 и 2020 година, регионални и меѓународни договори доведоа до создавање ситуација во која владините сили контролираа поголем дел од Сирија, додека исламските опозициски групи и курдските милиции ја делат контролата над северот и североистокот. Овие договори го зајакнаа положбата на Асад и тој полека се врати во арапската дипломатска арената. Сирија беше вратена во Арапската лига во 2023 година, а земјите ги отворија своите амбасади во Дамаск. Иако сириската економска криза се влоши во третата деценија од владеењето на Асад, изгледаше дека претседателот го преживеа сите најголеми предизвици. Меѓутоа, во октомври 2023 година, ХАМАС изврши неочекуван напад на Израел, покренувајќи војна во Газа, чии последици брзо се проширија на Либан, особено погодувајќи го Асадовиот сојузник Хезболах. Конфликтот нанесе големи загуби на Хезболах, меѓу кои беше и смртта на неговиот лидер Хасан Насраллах.
Истогаш, кога прекинот на огнот стапи на сила во Либан, сириските опозициски фракции, предводени од исламската група Хаят Тахрир ал-Шам (HTS), извршија неочекуван напад и брзо го зазедоа вториот најголем град во земјата, Алепо. Опозицијата започна да напредува брзо, заземајќи ја Хаму и други градови, додека владата започна да ја губи контролата над јужните области. Положбата на Асад изгледаше под сериозен удар, а неговите клучни сојузници, Иран и Русија, изгледаа како да не можат да му помогнат.
Главниот град на Сирија, Дамаск, падна во рацете на бунтовниците помалку од две недели по нивниот почеток на офанзива. Премиерот на Сирија изјави дека е подготвен да преземе сите потребни чекори за „пренос“ на власт, откако претседателот Башар ал-Асад го напуштил Дамаск. Тоа се случи кога бунтовниците на 8 декември 2024 година влегоа во главниот град на Сирија, што означи крај на 24-годишното владеење на Башар ал-Асад.
Овој момент претставува клучна точка во повеќегодишниот конфликт во Сирија, кој доведе до длабоки политички, општествени и воени промени во земјата.
