Во рамките на својата последна самостојна изложба „Билни прилагодувања“ која беше поставена во Музејот на современа уметност – Скопје, визуелниот уметник Оливер Мусовиќ го истражува пресекот меѓу природата и човекот преку фокус на „третиот пејзаж“ – занемарените и напуштените простори каде природата спонтано се регенерира. Преку сериите фотографии како „Рудерален хербариум“ и „Микроклими“, Мусовиќ го бележи животот на рудералните растенија, кои ги третира како неопеани херои на опстанокот, симболизирајќи отпорност, адаптација и меѓузависност теми инспирирани од современите еко-филозофии на Ана Цинг, Дона Харавеј и Мареј Букчин.
Овој проект не само што ја слави упорноста на природата на маргините, туку и 30-годишното активно творештво на Мусовиќ, кој низ својата практика ја поврзува уметноста, екологијата и социјалната мисла.
Трн: Вашата нова изложба ги претставува рудералните растенија како „неопеани херои на опстанокот“. Како се роди оваа фасцинација и што за вас значи нивната издржливост?
Oливер: Во есента 2023 година, во Кремс ан дер Донау – еден совршено уреден, речиси сценографски град во Австрија, сместен покрај Дунав. На прв поглед идиличен, со вински ридови и барокни фасади, но под таа површина постои тежок слој историја -нацистичка престолнина на Долна Австрија, озлогласен затвор и место на логорот за воени заробеници Сталаг 17. Град кој сега сака да се прикаже како отворен, културен центар, но всушност се уште е многу затворен. Многу од таа трауматична историја е препуштена на времето и природата, обрасната во зелена вегетација што ја покрила и минатата траума. Тоа беше чудна слика – границата меѓу контролата и слободата, каде што природата повторно ја превзема улогата на сведок. Тука почна сè, како личен визуелен шок што потоа доби концептуална насока.
Тој интерес се продлабочи кога ги открив делата на Лојс Вајнбергер, австриски уметник за кого дивите растенија се „поетска опозиција“ на урбаната контрола. Неговите идеи, како и текстовите на Бетина Штоецер за рудералната екологија и на Жил Клеман за „третиот пејзаж“, ми помогнаа да ги поврзам тие појави со пошироки системски прашања – како градот ги одбива формите што не може да ги контролира, стравот на општеството од непредвидливото. Рудералните растенија растат таму каде што никој не ги повикал – на границите меѓу дозволеното и отфрленото. Во нивната присутност има нешто длабоко политичко, но без намера. Тие не се бунтовници, тие едноставно постојат – и токму затоа нивното постоење е акт на отпор.
Нивната издржливост за мене не е романтична метафора за животот, туку реална стратегија на преживување во системи на постојано нарушување. Тоа се растенија што не бараат услови – тие создаваат услови. Од бетон, од отпад, од запуштеност, тие градат нова почва. И тоа го прават тивко, без спектакл. Кога одам по тие запуштени места, имам чувство дека присуствувам на некој алтернативен вид еволуција, поинакво учење за тоа што значи „успех“. Таму нема продуктивност, нема капитал, нема цел – има само упорност.
Со текот на времето, рудералните растенија за мене станаа симбол на нешто пошироко – на идејата дека отпорот не мора да биде гласен, ниту видлив. Тие ме научија да гледам на уметноста исто така: како на процес на растење на маргините, надвор од институционалните формати, надвор од очекувањата. Кога велам дека оваа изложба ги претставува „неопеаните херои на опстанокот“, тоа не е комплимент за растенијата, туку само признание за нашата сопствена слепост – не ги гледаме силите кои дејствуваат тивко, но упорно.
И можеби затоа, самата изложба е и еден вид изјава за присуство. Јас не се обидувам да бидам „вклучен“ повторно, да и припаѓам на сцената, или на институцијата. Јас само инсистирам на правото да бидам тука, исто како тие растенија – без дозвола, без повик, но присутен.
Трн: „Третиот пејзаж“ го гледате како простор на можности и отпор. Дали тоа е и метафора за општествата во кои живееме?
Oливер: Да, и тоа во најдиректна можна смисла. Третиот пејзаж, според Жил Клеман, се состои од сите оние запуштени, недефинирани места – покрај патишта, на кровови, меѓу згради – каде што природата дејствува без човечка директива. Но за мене, тој термин ја надмина рамката на пејзажната архитектура. Тоа е начин на разбирање на општеството. Општествата во кои живееме, особено посттранзициските како нашето, се составени токму од такви „трети“ простори – меѓу институцијата и импровизацијата, меѓу желбата и немоќта, меѓу видливоста и заборавот. Тоа се зони на преживување, но и на можност.
Архитектонски, културно, политички – живееме во постојана состојба на недовршеност. И токму таа состојба ми изгледа плодна, колку и болна. Мислам дека „третиот пејзаж“ не е само опис на физички пејзаж, туку и начин на живеење во свет што повеќе не може да понуди целост. Научив да гледам на тој хаос како на ресурс – како на простор каде што нешто ново сè уште може да никне. И тоа „нешто“ не мора да биде подобро, доволно е да биде поинакво.
Од тие позиции, уметноста има посебна улога – не како критика однадвор, туку како дел од истиот екосистем. Јас не верувам во чисти, автономни простори на културата. Моите работи се создаваат во ситуации на несигурност – финансиска, институционална, понекогаш и егзистенцијална. Но токму таму, во тој ризик, се раѓа автентичноста. Во природата, третите пејзажи се најотпорните – тие што преживуваат најдобро по катастрофи. Можеби и уметноста треба повторно да се сети на таа способност.
„Третиот пејзаж“ е и етичка позиција. Тој не се бори за центар, туку го одбива. Тоа е просторот каде што се наоѓа слободата да не припаѓаш, но и одговорноста што доаѓа со таа слобода. Јас одамна не се обидувам да бидам дел од „локалната сцена“ – не затоа што не ја почитувам, туку затоа што мојата работа бара да ја гледам од страна, како систем што и самиот се менува, обраснува, распаѓа и се прераѓа. Некогаш мислам дека и културата треба да има свои плевели – тие што ќе никнат кога институционалната почва ќе стане тврда.
Во крајна линија, „третиот пејзаж“ е метафора на надеж. Не онаа оптимистичка, туку реалната, која произлегува од неминовноста. Како растенијата што никнуваат меѓу плочките, така и општеството наоѓа форми на живот каде што ништо не би требало да расте. И во тоа има нешто утешно – идејата дека отпорот не мора да биде грандиозен, туку упорен.
Трн: Колку естетиката и политиката се испреплетуваат во вашето творештво? Дали фотографијата за вас е истражување или позиција?
Oливер: За мене, естетиката и политиката не се две одвоени сфери – тие се спојуваат во слоевите на набљудување. Кога фотографирам рудерални растенија или микроклими, не се фокусирам на нивната убавина по дефиниција. Јас ја набљудувам нивната упорност, нивната способност да преживуваат системи кои не се прилагодени за нив. Во тоа има политичка порака – за отпор, за видливост на она што често се игнорира.
Фотографијата кај мене е средство за истражување. Не сум „мајстор на медиумот“; јас ја користам затоа што е достапна и брза, и затоа што ми овозможува да ја зацврстам врската помеѓу тоа што го учам и тоа што го гледам. Кога во Сингапур открив епифитни папрати кои се кријат на крошните на дрвјата, a јас бев долу под нив, фотографијата едноставно не беше повеќе доволна – и тогаш посегнав кон генерирање слики со ВИ. Во мојот пристап медиумот не е крајната цел, туку инструмент во градењето на наративот и концептот.
Истовремено, фотографијата е и акт на внимание. Тоа е став на забавување, на набљудување без поседување, на признавање на животот како субјект што не треба да се доминира. Тоа е политичка позиција во најтешката смисла: малиот, тих отпор против продуктивноста, капиталот, контролата. Тоа е учење од растенијата кои не побарале дозвола да постојат. Моите слики се сведоштво за тоа – не за настан, туку за начин на гледање.
На крај, истражувањето и ставот се мешаат. Кога работам, секое откритие ме води кон нови прашања: како реагираат растенијата на различни климатски и урбани контексти? Како човечките очекувања влијаат на тоа што сметаме за природна убавина? Во оваа мешавина на истражување и концепт, фотографијата е само еден од патиштата – но сепак централно, затоа што визуелното го прави концептот достапен, го материјализира, а истовремено го одржува во амбивалентна позиција.
На крајот, сликата не е декорација, туку услов за размислување. Јас не фотографирам за да импресионирам, туку за да отворам простор за размислување, за да создадам мали простори каде што естетското и политичкото се преклопуваат, без да се редуцира едно на друго. Во тоа е целта – создавање на услови за присуство, наместо на порака.
Трн: Често ја истражувате линијата меѓу природното и урбаното. Дали верувате дека тие денес можат повторно да се спојат – или живееме во трајна поделба?
Oливер: Линијата помеѓу природното и урбаното е флуидна, но постојано ја гледаме како цврста. Во мојот процес, тоа се покажува како практичен проблем: каде да најдеш растенија што преживуваат без човечка грижа, и што тие ни откриваат за градот? Во Австрија, запуштените градини и урбаните рудерали се присутни насекаде, но сепак невидливи. Во Сингапур, пак, сè е контролирано, хиперурбанизирано, и сепак рудералните растенија успеваат да најдат свој простор на фасадите и задните улици. Тоа покажува дека природата секогаш наоѓа начини да се вмеша, без да бара дозвола.
Верувам дека спојот е возможен, но не во форма на „хармоничен урбан екосистем“. Тој спој е тивок, непредвидлив и често исчезнува. Кога градот ќе се „запостави“, природата веднаш почнува да навлегува низ пукнатините. За мене тоа се токму тие моменти спој – можеби привремен, но значаен, кој покажува дека природата и градот не се фундаментално поделени, туку едноставно постојано се договараат.
Истражувањето на овие простори ме научи на скромност и на внимание. Не можам да предвидам каде ќе никне растението, или како урбаната структура ќе го прифати. Истовремено, открив дека луѓето често се подготвени да гледаат само она што е познато, што е „редовно“ и „контролирано“. Сериите „Обраснато“, „Рудерален хербариум“ и „Рудерален хербариум на Сингапур“ покажуваат како очекувањата за визуелна убавина и природен ред влијаат на нашата перцепција. Понекогаш јас ја потврдувам таа предиспозиција, понекогаш ја разбирам, а понекогаш се судрувам со неа.
За мене, спојот меѓу природното и урбаното е исто така социјален и политички феномен. Тоа е начин градот да се организира без насилие, на ниво на заедница, низ симбиотички заедници. Микроклимите и рудералите не го бараат центарот, не бараат дозвола; тие покажуваат дека дел од урбаната политика може да се изведе низ упорноста и иновативноста на живите системи.
Конечно, ова влијае и на мојата уметничка практика. Јас не се обидувам да создадам идеален урбан пејзаж, туку да покажам можности за реорганизација на вниманието и на перцепцијата – како да гледаме кога се чини дека нема ништо. Таа внимателност е основата за било каков обид за спој – не како архитектонски проект, туку како континуирано живеење со другото.
Трн: Вашите серии се создадени во различни делови од светот. Дали природата реагира исто на урбанизацијата насекаде, или секој град има свој „плевел“?
Oливер: Природата секогаш реагира по свои правила, но таа интеракција се менува со климатските и урбаните услови на секое место. Во Кремс, Австрија, мојата резиденција ме воведе во град кој изгледа како разгледница, но крие темни истории – затворски ѕидови, манастирски дворови, напуштени куќи и приватни вили заштитени со живи огради. Во тие ограничени и контролирани простори, растенијата што преживуваат се рудерали кои наоѓаат начин да се провлечат низ човечкиот ред и ограничувања. Тие се учат од нашата историја на контрола и развиваат стратегии за опстанок.
Во Сингапур, пак, урбаната средина е целосно контролиран и „куриран“ простор. Сепак, природата наоѓа начини да се изрази. Епифитните папрати што ги открив се кријат во дрвјата, живеејќи во симбиотски заедници со дрвата домаќини, меѓусебно, а понекогаш и со заедници инсекти како на пример мравките. Рудералите пак се различни од европските рудерали – тука уличните одводни канали, климатизацијата создаваат постојани микроклими, а секој простор е континуирано поддржан од тропската влажност. Но исто така открив дека нашите очекувања за формата и убавината на растенијата се предефинирани: ние сме предиспонирани да бараме форми што ги познаваме, да ги квалификуваме според сопственото искуство. Понекогаш тоа создава колонијален поглед, не само кога го нудиме туку и кога го примаме. Различните климатски, културни и урбани структури создаваат различни рудерални заедници – секој град има свој „плевел“, кој носи локална историја, човечки навики и микроклимати.
Исто така, урбаната флора открива нешто подлабоко за глобализацијата. Некои видови се шираат низ светот со човековата интервенција – намерно, други случајно, како „слепи патници“ на глобалната трговија, трети пак се локално специфични. Но, во секој контекст, растенијата ја користат и најмалата можност, секоја празнина, да формираат заедници и да покажат упорност. Тие се модели за отпор, но и за коегзистенција.
На крај, секој град ме учи дека човечките очекувања не се универзални. Тоа што во Европа го нарекуваме инвазивно и се обидуваме да го спречиме да се шири, може во Азија да биде автохтоно и естетски курирано. Мојата практика постојано ја тестира оваа интеракција – како ги гледаме растенијата, како ги документираме и како учиме од нив – и секогаш покажува дека природата има своја политика на приспособливост.
Трн: Во делата се чувствува критика на антропоцентризмот. Колку уметноста, според вас, има сила да ја промени нашата перцепција за односот човек-природа?
Oливер: Кога фотографирам урбани растенија јас не ги идеализирам, туку, се обидувам да ја направам нивната упорност видлива, да го поставам човекот во контекст на нешто што постои со свои правила. Секоја серија е обид да се покажат овие стратегии на опстанок како модел за општествено размислување.
Во Сингапур открив дека епифитните папрати формираат симбиотички заедници, кои функционираат по принципи на заемна помош. Тоа директно нѐ потсетува на идеите на Кропоткин – дека соработката и солидарноста се двигатели на еволуцијата, не само конкуренцијата. Преку моето визуелно истражување, можам да покажам како животот се организира без доминација и како природата може да не учи на нови форми на заедништво и опстанок.
Уметноста може да предизвика промена во перцепцијата не само со приказот на природата, туку и со методот на гледање. Тоа е активност на внимателност и одбивање на преоптоварени концепти на сопственост и контрола. Во тој контекст, сликата, повеќе од визуелна убавина, станува средство за етичко размислување – за тоа како можеме да се однесуваме кон светот што не надминува, но со кој сме поврзани.
Исто така, размислувам за влијанието на урбаната средина врз нашата перцепција. Луѓето кои ги гледаат рудерали како „плевел“ кој треба да се отстрани, оплеви, ако се запознаат со микроекосистемите и со симбиотските заедници, можат да го променат својот однос кон урбаното зеленило. Уметноста создава простор за ова учење, каде вниманието станува форма на еманципација.
На крај, таа промена не е драматична или моментална. Станува збор за тивко трансформирање на свеста – за прифаќање на сложеноста, упорноста и коегзистенцијата. Уметноста овде има своја моќ, бидејќи го менува начинот на гледање и создава услови за ново етичко однесување кон природата.
Трн: Изложбата отвора и пошироки прашања – за одржливост, заеднички живот и нови форми на заедништво. Дали сметате дека уметноста треба да има општествена одговорност?
Oливер: Верувам дека уметноста секогаш има општествена одговорност, но не преку директна пропаганда или мисија. За мене, таа одговорност е во тоа да создаде услови за размислување и за внимание. Кога фотографирам рудерали, микроклимати или епифити, не порачувам какви политики треба да се водат, туку покажувам можности за коегзистенција и отпор. Ова е особено важно во урбаните средини, каде што секој метар земја има социјално и политичко значење.
Растенијата ме учат дека формирањето заедници и симбиотски односи е практично и ефективно – и тоа има директна паралела со човековите општества. Уметноста може да го отвори овој простор за дискусија без да диктира, дозволувајќи на публиката да најде свои заклучоци.
Истовремено, мојата практика се потпира на етичко истражување и подлабоко познавање на локалните и глобални еколошки контексти. Работењето во различни климатски и урбани средини покажува дека општествената одговорност на уметникот е и во внимателноста кон локалното: разбирање на локалните еко-системи и културно-историски контексти.
На крај, општествената одговорност не е императив, туку пракса. Таа се изразува во тоа да не доминираме, да не го експлоатираме, да не го уредуваме светот по нашите очекувања, туку да го документираме и да отвораме простор за учење и коегзистенција. Уметноста овде станува инструмент за емпатија и интуитивна етика.
Оваа одговорност има долг временски хоризонт. Урбаните екосистеми покажуваат дека упорноста и коегзистенцијата не се моментални – тие се развиваат низ години и децении. Уметникот учи од тие процеси, и преку своето внимание може да влијае на начинот на гледање на публиката.
Трн: Каде е границата меѓу документарното и поетското во вашиот пристап? Дали фотографијата кај вас е сведоштво или став?
Oливер: Фотографијата кај мене е сведоштво, но не за настан, туку за еден начин на гледање. Таа е став – став на забавување, на отвореност, на набљудување без желба за поседување. Во тоа се создава и можноста за политичност: тивка, постојана, која одбива да се вклопи во диктатите на продуктивноста или идентичноста. Секоја слика е обид да се покаже како се гледа и доживува светот, без да се наметнува идеја за тоа како треба да биде.
Границата меѓу документарното и поетското е течна. „Обраснато“ и „Рудералните хербариуми“ се засноваат на набљудување и документација, но изборот на кадар, агол и медиум создава поетска интерпретација. Во „Микроклими“ и „Атлас на сингапурски папратВИ“, симбиотските заедници и микроклимите се доловени со внимание и реинтерпретирани на начин што го преместува фокусот од физичка документација кон концепт, кон визуелно размислување за животот на маргините.
За мене, документарното и поетското не се спротивности, туку слоеви. Секое набљудување може да се чита и како концепт, и како сведоштво за отпор и коегзистенција. Во оваа амбивалентност лежи и политичноста: таа не наметнува, туку отвора простор за гледање, размислување и одговорност.
На крај, фотографијата е и учество. Кога гледачот ја набљудува серијата, тој учи да забави, да се отвори за нови начини на перцепција, да размислува за односот човек-природа, за микроекосистемите и рудералите како модели за солидарност и mutual aid. Така, медиумот станува и сведоштво и став, инструмент за концептуално и етичко размислување, кој одбива да биде само естетска демонстрација.
