Филип Јовановски е познат на македонската јавност по неговиот силен интерцисциплинарен пристап и љубовта за критичко истражување и борбата за освојување на јавните простори. Дипломирал на Архитектонскиот факултет во Скопје, а магистрирал на Факултетот за ликовни уметности со проектот „Кога зградите би зборувале“. Во неговата пракса се занимава со различни уметности и нивното поврзување низ односот кон културата, визуелните уметности, театарот, филмот, архитектурата и просторните инсталации. Неговиот последен проект, перформативниот (шетачки) есеј Градот е јавност #2 дел – Случајот Скопје 1945-2025, но и состојбите со главниот град и третирањето на простор кај нас воопшто беа причина да поразговараме со него на повеќе важни теми.
И: Низ твојата долгогодишна пракса, го истражуваш градот како сцена и како простор за истражување и освојувањето на јавните простори и нивниот однос кон културата. Од каде љубовта за симбиозата меѓу архитектурата и градот низ перформативната уметност?
Од театарот. Или поточно, од идејата(желбата) да се создаде тотален театар, идеја која уште во почетокот на 20-ти век, во налетот на херојскиот модернизам, архитектот Валтер Гропиус и режисерот Ервин Пискатор ја развиваат во еден утопистички(никогаш реализиран) проект за Тотален театар. Концептот на тоталниот театар претставувал неразделив просторно-режисерски концепт. Моделот за тотален театар на Гропиус – Пискатор го замислува театарот како машина која ќе овозможи неограничени можности за создавање на сцени, од една страна, а пак од друга ќе го редефинира полето на театарот и релацијата на гледалиште – публика, референцирајќи (деконструирајки) ја традиционалната релација гледалиште/публика – сцена/актери.
Тука се можеби и зачетоците на современата сценографија(сценски дизајн), сценографија разбрана како активен простор за игра, а не само кулиса – седам гледам актери на сцена пред црвена завеса (четврти ѕид) и толку. Мене ме интересира што се може да биде театар, што е тоа театар(изведба/performance) и како тоа корелира со одреден простор?
Под театар не мислам (само) на текст, не мислам (само) на сцена кутија или просцениум (или црвена завеса) или актери (само), него на механизмот кој создава релации помеѓу просторот и времето кој треба да создаде „нов” простор на доживување врамени во одредени театарски конвенции//протоколи. Ме интересираат театарските конвенции кои во платформата градот како сцена се обидувам да ги применам врз размерот на град (урбан контекст). Ме интересира опсегот на можности кој театарот ги дава. Што се може да биде изведба/performance?
Во Битола на времето постарите луѓе викаа „ко ојш в театар ко да ојш в црква”. За мене одлична паралела.Ако се обидеме да го објасниме театарот како серија од протоколи кои имаат за цел да создадат некоја (привремена) заедница, мене ме интересира како таа заедница се создава во размерот на град/урбан контекст. Како полето на театарот(неговите механизми), активираат одредена заедница/проблем прикажан на сцена(во/за градот).
И од таа позиција го гледам градот како сцена. Поточно ме интересира што е тоа што градот може да го трансформира во сцена? Која е драмата(конфликтот) во градскиот контекст? Како театарот(изведбата) тука може да ги убрза, промени, тие релации. Зар не е тоа обид да се надогради идејата за тотален театар на Гропиус и Пискатор? Можностите на гледање и изведување (публика – изведувачи) да добие многу нови можности, но сега во размерот на град. Зар не е тоа начин политичкиот театар да добие ново, дополнето значење? Зар не е тоа идеалот за политички театар? Интервенираш директно во животот и се обидуваш да го менуваш?
Барем за мене е, начин да се трансформира градот како сцена во бескрајни можности кои може да се изведуваат. Тука некаде ја гледам желбата, интересот помеѓу архитектурата и изведбата(театарот). За мене од секогаш таа врска простор – време , архитектура – театар биле нераздвојни. Во таа насока сметам дека архитектура не би требало да се учи(студира) без знаење за театар и обратно. Тоа е едно исто!
И: Дали на градот му пристапуваш како архитект или како сценограф? Кој ги движи кулисите на градот – граѓаните или градежниците?
Одлично прашање. Мене ме интересира просторот (во градот но и на сцената/сцена кутија) и како и што тој простор го менува, кои дејствија. Во случајот на градот (како сцена) ме интересира кои дејствија го менуваат тој град. Протести? Акции? Рушење на згради? Поставување на барикади? Кои политики го менуваат тој простор? Кое е учеството на неговите корисници во менувањето на градот? Просторот како агора. Градот/плоштадот како сцена но и театарската сцена/кутија како агора/плоштад на која граѓанските проблеми добиваат друго значење како на операциона маса, како да се на обдукција.
И тука треба да биде моќта на театарот и/или граѓанското учество, на плоштадот или на сцената, тие две точки во дијаграмот кој треба да ја објасни врската на архитектурата(просторот) и театарот(времето). Театарот како јавен простор и време (исто и градот). Ме интересира Кој учествува и од која позиција на моќ во движењето на градските „кулиси”? Еве еден илустративен пример, Проектот Скопје 2014 е кулиса(декор) која не корелира со градските дејствија, напротив, ги попречува, ги декорира политичките желби без некоја посилна врска со градските дејствија(учество на граѓаните) додека потегот на градски ѕид е сценографија на јавниот простор кој генерира одредено дејствие и учество на граѓаните во градскиот живот.
И: Koлаборативниот проект е мешавина од референци, фикција, историја и истражување за Скопје. Кои се омилените моменти кои ги издвојуваш во тој комплексен процес на градење на текстот и истражувачкиот дел?
Ме интересираат синхроницитетите, поврзаностите кои истражувајќи пишувајќи дел од сценариото се појавуваат и тоа на неверојатен начин. Верувам дека зборуваме за една приказна за градот, за светот, една градска трагедија една утопија која ја изгубивме. Истражувајќи за објекти/места/настани со фокус на периодот 1945-2025, за изгубените модернистички утопии преку дел од објектите за постземјотресното Скопје, нештата во градските приказни како сами да се поврзуваа. Еве еден омилен сихнхроницитет: Во приказната за објектот на ДОМЧЕ (бруталистичкиот локален културен дом изграден во 70-те во Тафталиџе), кога истражуваме приказни за објектот низ серија на интервјуа, изјави, архиви и сведоштва на луѓе кои го користеле објектот во минатото, создадовме 12 приказни кои се комбинација од фикција и реалност но кои зборуваат за ДОМЧЕ како „лик”.
Една од тие приказни е поврзана со библиотеката која постоела во ДОМЧЕ но веќе 30 години е распадната, а многу граѓани во интервјуата што ги направивме раскажуваат приказни за таа библиотека. Околу постоењето на библиотеката направивме цела приказна (дел фикција) која симболично ја поврзавме со историски синхроницитети на уништување на библиотеки и така стигнавме до палењето на Сараевската библиотека во војните во 90-те години на што се надоврзавме на филмот „“Je Vous Salue, Sarajevo” на Жан Лук Годар, од 1993 година каде во форма на филм есеј преку една фотографија каде војник удира мртов цивил на улица, нарација од авторот и музика од Арво Парт, филмот зборува за трагедијата на војните во Босна во 90-те година од минатиот век. Филмот завршува со следниот текст „Кога ќе дојде време да ја затворам книгата, немам за што да се каам. Сум видел толку многу луѓе како живеат толку лошо, а толку многу умираат толку добро“”.
Овој филм/цитат, само не потсеќа на историските трагедии кои може повторно да се повторат, и дека објектот на ДОМЧЕ (и градот Скопје, некогаш градот на Солидарноста) не може да биде исклучен од тие историски процеси. Дека секој иден град е изграден врз остатоците на своите предци. Подоцна во прошетката, истражувајќи, наидовме на графит на фасадата на музејот на современа уметност, на кој се референцира на геноцидот во Сребреница. Тука се појавуваат трагите од духот на вечниот фашизам (за кој зборува Еко), се појавуваат непланирано, како синхроницитети низ градскиот пејсаж.
Дополнително на тоа, нашиот истражувачки тим, инцидентно, во секојдневна ситуација, сними видео(кое го користиме во перформансот) на мајка со бебе во количка како поминуваат точно пред ѕидот со графитот. Подоцна дознавме дека бебето во количката е родено на 13-ти ноември, денот на ослободувањето на Скопје и датумот кога официјално се отвора музејот на современата уметност во Скопје со говорот на Блаже Конески насловен „Белиот лебед“. Фасцинатен синхроницитет.
И: Зошто токму овој формат, кој е навистина предизвикувачки и се потпира на видео инсталации, радио и шетачки тури?
Мојот интерес на работа се граничните уметнички форми кои се потпираат на истражувања.
Ме интересира како современата ликовна уметност може да користи различни медиуми и знаења со цел да покаже одреден уметнички/политички став. Во таа насока, користењето на видео, звук, простор/архитектура и други медиуми, за мене се само уметнички медиуми кои користат да се дојде до едно друго доживување или поточно вклучување, создавање на простор/поле кое можеби и политички ќе артикулира одредени прашања, но пак од друга страна ќе ја вклучи публиката. Сметам дека денес уметникот или културниот работник треба да посредува релации да користи и комбинира/курира различни знаења со цел да поттикне јавно поле во кое публиката ќе биде вклучена, ќе мисли, ќе си ја „чука главата” oткако ќе излезе од самата изведба/настан.
Во последното дело, перформативен шетачки есеј, радио драма во три чина, „Градот е јавност – случајот Скопје 1945-2025“ она што за мене е важно да се нагласи е методологијата на истражување на градските наративи кои подоцна ги трансформиравме во изведба (простор за доживување). Самото дело може да постои во неколку позиции, како прошетка низ градот(јавна проба), која ја изведовме претходно три пати со публика од која последната траеше шест часа.
Но од друга страна пак за мене е важно во оваа методологија како да се стигне до „текст” кој подоцна ќе се одигра на сцена. А пак на сцена изведовме радио драма што се слуша како есеј. Дали тоа може да се каже дека е театар/претстава? Слушаш радио драма во сценски простор? До кои елементи може да се соголи театарската форма а сепак на крајот остане изведба/перформанс? Може ли претстава да се одигра без актери? без сценографија? без што се може?
Тоа го тестирав со ова дело од една страна, а пак од друга предизвикот беше голем да се обидеме да направиме претстава за град. Дали е тоа можно? Како треба да изгледа претстава за град? Една комплексна и порозна структура. За мене лично таа претстава треба да се гради низ процес на тестирање на градот, па затоа направивме неколку јавни проби со публика, тестиравме град како сцена во размер 1:1.
Тестирајќи ги границите на што сè може да биде театар директно референциравме на медиумот радио, за кој Брехт уште во 20-те години од минатиот век пишува за неговата моќ како медиум и поврзаноста со театарот, а пак од друга страна за улогата на театарската архитектура (сцена кутија, театарот како институција) во еден изведбен јавен настан, она за кое сценографката Мета Хочевар, блиска соработничка на режисерот Слободан Унковски, сценографка на претставата Диво Месо од 1979 година во Драмски Театар Скопје (референцираме на неа во делото), вели „парадокс: театарската архитектура започнува да живее тогаш кога ќе се угаси светлото, кога ќе се најде во мрак. Таа живее во својата отсутност, во отсутноста на формата, кога формата ќе се притаи”.
За разлика од Брехт кој ги „пали” светлата во публика и тогаш публиката се гледа меѓу себе, а театарската архитектура/зградата станува лик(зградата зборува) во изведбата и со тоа го крши четвртиот ѕид – театарскиот протокол. На таа линија помеѓу кршењето на четвртиот ѕид, како метафора за театарската илузија и играњето зад четвртиот ѕид се случува нашата претстава за градот. Во тој некој измеѓу простор. Често кога правиме ваков тип на истражувачки изведбени/нетрадиционални дела(да ги кажеме site-specific), како почетна точка во размислувањето ни е публиката како елемент на театарскиот протокол, поточно конкретни ликови. На пример се прашуваме: дали мајка ми, жена на 75 години која цел живот гледала театар од БИТЕФ во авангардните 60-ти години до монодрами во битолски театар, ќе го разбере како театар ова што го правиме?.
Дали ако публиката оди пешки шест саати (со паузи) низ градот, а не седи на удобни плишани столици во сала, може да се смета за театар? За мене она што е важно кога зборуваме за изведба е размерот и односот на просторот и времето, кој секогаш кога станува сценичен треба да има одредено изместување. Или многу трае (повеќе од вообичаено/секојдневно) или многу е големо (градот е сцена, патеката во шетачката тура беше повеќе од 10 км пешачење на публиката. Размерот(односот помеѓу нештата) е тоа што ја создава сценичноста. Важна референца за мене е во таа насока театарот на Роберт Вилсон (и самиот архитект и визуелен уметник), кој во неговите дела се бави со врската простор-време. Често за перформативната опера „Ајнштајн на плажа”(Einstein on the beach) размислувам дека како форма претставува „простор што трае”.
Како изгледа тој простор што трае? Во проектот Градот е јавност: Случајот Скопје 1945-2025, градот „трае” одредено време користејќи сепак сценски(театарски) елементи, имаме актерка која води, имаме звук/музика, имаме град режиран како сценографија имаме наратив/приказна. Зар тоа не е театар?
И:. Каков е уделот на киното и Железничката зграда во приказната која ја создавате долго, но и за содржинскиот дел на перформансот?
Во киното во Железничката зграда „започна” сè уште пред една декада кога почнавме да работиме заедно со Ивана Васева, Борис Бакал и станарите во зградата Бајо, Томе, Иван како и неколку други соработници, Кристина Леловац, Дејан Ивановски, Оливер Мусовиќ, Илија Тирицовски. Киното во Железничката зграда е основата на оваа пракса и метода која подоцна ја развиваме и на повеќе објекти, Универзална сала, Пошта, ДОМЧЕ.
Парадигматичен проект и простор кој зборува за моќта на заедницата но и на архитектурата/просторот кој може да обликува одредена заедница. Простор кој повеќе од три декади се распаѓа. Неговото „распаѓање” за нас претставуваше добра „драмска” основа да продолжиме да го истражување и „изведуваме”.
Преку серија од активности соработувавме со оваа заедница со цел активирање на просторот на киното и задржување да остане јавен. „Читајки” ја зградата во рамки на проектот „Кога зградите би зборувале” развивавме пракса која продолжи да ја поврзува архитектурата, визуелните уметности и театарот (перформансот).
После тоа учествувавме на неколку интернационални фестивали и настани, ја „прошетавме” зградата со сите нејзини проблеми на театарскиот фестивал БИТЕФ, МОТ, МЛАДИ ЛЕВИ во Љубљана, на прашко квадриенале за дизајн на перформанс и простор, каде ја добивме главната награда Златна Трига, претставувајќи го павилјонот на Република Северна Македонија. Сето ова под мотото на самиот проект „Ако можеме тука можеме било каде”. Зградата продолжи да зборува, еве веќе една декада! И од тогаш не сме застанале да работиме на овој простор.
Во таа насока во рамки на перформансот, просторот на киното во Железничката зграда е многу важна точка, особено бидејќи и таму се изведува самиот перформанс како лик/простор кој зборува сам по себе, киното во рамки на перформансот е нашата сцена (театарска) кутија, почетна точка од која го истражуваме градот и повторно симболично се враќаме на театарот.
И: Кажи ми нешто повеќе за тоа кој беше дел од тимот и заедничкиот процес на соработка, на градење на крајниот продукт?
Истражувачкиот перформанс/дело „Градот е јавност: Случајот Скопје 1945-2025“, го развивавме скоро две години активно во рамки на работата на едукативната лабораторија за просторно перформативни практики: градот како сцена.
Практично го „читавме” градот во размер 1:1, правевме јавни проби со публика, истражувавме на на локации(повеќе од 40 објекти и јавни простори), по архиви, интервјуа, користење на фото и видео материјал, теориски текстови, предавања и работилници.
Градот го читавме заедно со креативниот тим од млади архитекти и уметници, Димитар Милев, Екатерина Добривојевска, Екатерина Николовска, Мартина Пенева, актерката/изведувачка Мартина Даниловска, кураторот Владимир Јанчевски, соработниците Крсто Григоријадис, Калина Трајановска, Марија Аризанковска, Бојана Вуковојац, Катарина Томиќ, Тамара Џерков, Ивана Самандова, кураторската поддршка на Софија Григориаду и продукциската поддршка на Благица Петрова, Алек Јовановски како и многу други учесници во процесите на работа изминативе години.
Со тимот на соработници активно соработуваме веќе четири години во рамки на едукативната платформа/лабораторија за просторно перфромативни практики: градот како сцена. Сето тоа го правевме во различни фази и соработки со локални, интернационални експерти и институции.
Работата на Лабораторијата за просторно перформативни практики: градот како сцена се градеше низ партнерство со Прашкото квадриенале за дизајн на перформанс и простор, Центарот за уметност и урбанизам од Берлин, Фрлачи на Сенки од Загреб, театарскиот фестивал МОТ, изведувачката програма на фестивалот Прво па женско, Архитектонски факултет и Факултет за Драмски уметности УКИМ Скопје и нивни студенти, учесници во досегашните активности.
Оваа лабораторија ја иницирав како дел од долгорочниот уметничко-кураторски проект „Градот како сцена“, таа претставува интердисциплинарна едукативна платформа, која во својот фокус го има истражувањето, разбирањето и создавањето на современиот јавен (изведбен) простор преку експериментален, процесен и колаборативен пристап.
Она што е важно е дека од годинава започнавме нова фаза на работа во просторот на киното конципирана како Сценографско интервенции во јавен простор како алатка за градење еколошки иднини, концепт во кој преку едукативен процес направивме серија интервенции во киното на зградата и успеавме елементарно да го приспособиме за да може да работиме во тој простор. Во моментов во киното на железничката зграда е лоцирана работата на едукативната Лабораторијата за просторно перформативни практики: градот како сцена каде една од целите на активностите во иднина е комплетно да го реконструираме овој простор.
И: Јавниот простор е мртoв, да живее јавниот простор. Дали постои политичка волја за реобмислување на јавните урбани простори?
Мислам дека одговорот може да се добие ако човек прошета малку низ градот, па да види колку има политичка волја за зачувување на јавните простори. Нема, за жал. Кога зборуваме за јавен простор тоа не е само физичка категорија (згради, објекти, немање на паркинзи и паркови), тоа е и однос кон јавниот живот, учество на граѓани, однос кон животна средина, однос кон јавно достапна култура наспроти комерцијална култура и сл.
Но тоа се сериозни и комплексни прашања за кои лично сметам дека од позиција на културни работници, уметници, едукатори, активисти и јавни учесници во креирањето на градот, треба да се реобмислат. Сериозна е борбата со неолибералната логика, многу повеќе од често нафрлање на активистички флоскули дека „капитализмот е (бил) штетен”. Да, штетен е, но како и дали можеме да се спротивставиме на тој суров капитализам? Со кои ресурси? Со кои тактики и стратегии? Тешка е таа борба од маргинална позиција, кога не создаваш комерцијална култура, а да не остане таа борба само на ниво на декор која ќе се акомодира во неолибералната слика/пејсаж.
Лично сметам дека со сериозна посветеност, концентрација, откажување од вишок потреби, и вложување во локални заедници (професионални и/или маалски/локални) кои треба прво да се заштитат себе си од прекаријатната позиција, а од друга страна да артикулираат одредени политички теми кои може да направат (видливи) промени кои нема да бидат во служба само од капиталот, е еден од начините да „преживееме” во овој суров капитализам.
Зацврстување на мали заедници, некако така ја гледам политичката борба за одбрана на јавното. Или што би рекле главните протагонисти во филмот La Chinoise, Малцинство со вистински идеи не е малцинство.
Се некако си мислам дека ни треба современ аскетизам. Така некако ја гледам и заедницата што ја градиме околу киното на железничката зграда, концентрирана, посветена, некомерцијална, но сериозна и политички артикулирана. Таа наша заедница и не е мала, од студенти, млади уметници, архитекти и активисти, интернационални и локални експерти и институции, локални граѓани, жители, кои веруваат или имаат потреба да се спротивстават на комерцијалната, логика, само.
Ако Михаил Дворников (архитектот на железничката зграда) уште во 40-те години од минатиот век, наместо 10 станови повеќе, решил да проектира заеднички простор (кино) за сите, за култура, и тоа на втор спрат, сметам дека можеме и ние одново тој простор да го реобмислиме и да се обидеме да продолжи да биде јавен – простор за ЈАВНА култура – простор за учество и отпор, простор за настани и едукацијa!
