Нуклеарната централа Запорожје во Украина, најголема на европскиот континент, веќе шест дена работи без надворешно напојување, ослонувајќи се само на дизел генератори за итни случаи. Според податоците од Меѓународната агенција за атомска енергија (IAEA), ова е една од најсериозните ситуации откако централата беше заземена од руските сили во 2022 година.
Овој критичен прекин на струја доаѓа во услови на засилени воени дејства и сè почести воздушни напади врз енергетската инфраструктура. Ризикот не е само технички – туку и геополитички, еколошки и здравствен.
Тековна состојба: што се знае
Централата Запорожје е исклучена од надворешни мрежни линии и моментално се напојува преку дизел генератори (за итни случаи). Според податоци на IAEA и локалните оператори, залихите на горивото за генераторите може да бидат доволни за околу 20 дена работа во итна состојба. Централата во последни години добиваше струја преку една или максимум две функционални линии — претходно имала околу 10 линии, но многу од нив се оштетени или не функционираат поради војната. IAEA предупредува дека ситуацијата е кревка и опасна.
Во извештај од IAEA, наведуваат дека шест од седум далноводи (линиите за надворешно напојување) биле компромитирани. Нивото на водата во базенот за ладење (cooling pond) паднало на 13,4 метри, што се приближува кон критична граница од ~12 метри, под која системите за ладење можат да станат нефункционални.
Како функционира нуклеарна централа без струја?
Нуклеарните реактори, дури и кога се во ладно исклучување (cold shutdown), и понатаму создаваат топлина која мора континуирано да се лади. Ако нема доволно електрична енергија за пумпите и системите за ладење, радиоактивното гориво може да прегрее, што води до потенцијално фатални оштетувања и истекување радијација.
Во моментот, сите шест реактори во Запорожје се исклучени, но сепак има потреба од постојано снабдување со струја за да се избегне сценарио како во Фукушима (2011) или Чернобил (1986).
Колку време можат да издржат генераторите?
Според IAEA и украинската агенција Енергоатом, генераторите имаат резерви на гориво за околу 15–20 дена, доколку не дојде до дополнителни прекини или механички дефекти. Меѓутоа, достапноста на дизел гориво е ограничена, бидејќи руските сили ја контролираат областа и ги попречуваат транспортните коридори.
Организацијата Гринпис Украина предупреди дека генераторите „се дизајнирани за работа од неколку часа до неколку денови, а не за долгорочно напојување“. Со секој поминат ден без струја, расте опасноста од откажување на критичните безбедносни системи.
Дали Русија се обидува да рестартира реактор?
Сателитски снимки и информации објавени од Гринпис укажуваат дека Русија можеби се подготвува да рестартира еден од реакторите, иако тоа е забрането според меѓународни безбедносни протоколи во зони на конфликт. Постои сомнеж дека Русија гради нови далекуводи до Мариупол и Мелитопол, со цел централата да се поврзе на своја паралелна електрична мрежа, одвоена од украинскиот систем.
Овој потег предизвикува дополнителна загриженост, бидејќи рестартирање во воени услови е крајно ризично – и технички, и безбедносно.
Што се случува ако генераторите откажат?
Ако дизел генераторите престанат да работат или ако залихите на гориво се исцрпат, реакторите нема да можат да се ладат. Тоа би довело до: прегревање на горивото, оштетување на реакторската обвивка, истекување на радијација во околината и можност за регионална контаминација
Иако сценарио како Чернобил е малку веројатно поради современиот дизајн на реакторите во Запорожје, Фукушима останува релевантно предупредување – таму, исто така, генераторите откажаа поради природна катастрофа, што доведе до радиоактивно загадување на воздухот и океанот.
Реакции од IAEA и меѓународната заедница
Директорот на IAEA, Рафаел Гроси, изјави дека ситуацијата е „екстремно кревка и неприфатлива“, и побара итен меѓународен притисок за обезбедување безбедност на објектот.
„Секој ден без надворешно напојување е ден кога ризикуваме нова нуклеарна катастрофа“, предупреди тој.
Од друга страна, украинските власти го обвинуваат Кремљ за намерно уништување на инфраструктурата и „нуклеарен тероризам“, додека Русија тврди дека „работи на стабилизирање на објектот“.
Колку сме блиску до катастрофа?
Иако не постои итна опасност од експлозија или нуклеарно растопување во овој момент, ризикот расте со секој ден без струја. Војната ја ограничува можноста за итна интервенција, снабдување со гориво и инспекција.
Ова е сценарио кое, иако многу тешко за реализација, не може да се отфрли целосно во услови на војна и намерни дејства. Ова се некои од најлошите сценарија: Комплетен отказ на сите генератори и губење на резервно напојување, без надзорен механизам. Недоволно ладење на јадрото и/или на употребеното нуклеарно гориво (spent fuel pools). Прегревање на горивото, оштетување или топење на дел од касетите, што би довело до ослободување на радиоактивни изотопи (продолжувајќи на сценарио слично на Фукушима). Ширење на контаминација — преку воздух, вода, почва — што би имало локални, регионални и потенцијално трансгранични здравствени и еколошки ефекти. Паника, евакуација и долг рок последици — потреба од масовна евакуација, ограничување на земјоделски и водни ресурси, продолжена контаминација.
Но треба да се знае дека таквото сценарио е крајно и екстремно, и многу зависи од тоа колку брзо ќе се реагира, каква е инфраструктурната поддршка, какви се интервенциите од страна на меѓународни организации, и каков е степенот на оштетувања.
Повеќе се очекува дека некои генератори може да откажат или да се соочат со механички проблеми — што ќе бара итна замена или поправки. Нивото на вода во базените за ладење може да се спушти до критични граници (но не целосно да се испразни), што ќе предизвика потреба од дополнителни интервенции (пумпи, цевководи, нови влезови на вода). Периодични прекини на струјата и рестартирања на системите ќе бидат чести и тоа ќе создава напнатост и ризик. Ако ситуацијата се влоши, може да се активираат делови од планови за итни случаи: евакуации во блиски области, ограничување на активности, мониторинг на радијација надвор од централата. Може да дојде до значителни економски и политички последици – доверба во безбедноста, влијание врз енергетските пазари, регионални реакции.
Ограничени сценарија поврзани со случајот Фукушима и Чернобил
За споредба Чернобил (1986) имаше нерегулиран синџир од грешки, реактор кој не беше дизајниран да издржи одредени сценарија. Големото ослободување на радиоактивни материјали и долговремено зрачење во големи области. Фукушима (2011) пак беше активирана од земјотрес и цунами кои предизвикаа губење на помошните системи и генератори, што доведе до прегревање и топење на горивните сборови и ослободување на радијација.
Во двата случаи, критичен е ударот врз системите за ладење и невозможноста да се одржи циркулацијата на вода.
Во однос на Запорожје, главната разлика е што реакторите се во студена исклученост, што значи дека тие не производуваат топлина како во полн режим, но сè уште има топлина што треба да се контролира. Тоа дава малку поголем временски простор, но не елиминира ризикот.
Сценаријата од Чернобил и Фукушима покажуваат дека степенот на катастрофа зависи од брзината на реакција и од системите резервата. Доколку системите бидат оштетени (цесиони компоненти, пумпи, цевководи) – можат да се предизвикаат значителни последици. Радиацијата може да се пренесе преку ветер, вода, почва — влијаејќи и надвор од локалната зона.
Состојбата во Запорожје е сериозна. Повеќе експерти и IAEA го оценуваат како “прекарна” (precarious) и со реален ризик. Не е веројатно дека сценарио на целосен нуклеарен растоп ќе се случи брзо, но со задоцнување на реакциите и дополнителни удари, шансите растат. Најважно е одржување на снабдување со гориво (дизел), брзи поправки на далекуводи, заштита од воени напади, и поддршка за пристап на независни инспектори. Од искуствата со Чернобил и Фукушима, знаеме дека надежта лежи во резервните системи, брзата интервенција, и меѓународната координација.
