Секоја година, точно во 9:05, Турција замолчува. Сообраќајот запира, луѓето застануваат на улиците и целата земја се сеќава на таткото — Мустафа Кемал Ататурк. Во тој миг, времето запира. Сирените се слушаат низ Анкара, Истанбул и Измир, а милиони луѓе стојат во тишина. Не за жал, туку за почит кон човекот што од поразена империја создаде држава што го замени култот со култура и догмата со разум. Но пред да стане таткото на Републиката, Ататурк бил млад кадет во еден балкански град — Битола. Таму се родила неговата вера дека редот и знаењето се посилни од стравот и предрасудите.
Македонските корени на модерниот ум
Мустафа Кемал е роден во Солун во 1881 година — во време кога градот бил дел од европскиот дел на Османлиското Царство, во административната област Румелија, која ја опфаќала и територијата на денешна Македонија.
Тоа била земја на мешани идентитети: Турци, Македонци, Срби, Грци, Евреи и Албанци живееле во градови што пулсирале со политика, трговија и идеи. Токму во тој контекст — балкански, напнат и космополитски — се оформил карактерот на младиот Кемал.
Во 1896 година бил примен во Битолската воена гимназија, каде што ќе остане три години. Тоа бил највисокиот степен на воено образование во европскиот дел на империјата. Таму не само што ја совладал дисциплината и стратегијата, туку и првпат дошол во допир со поинаков начин на размислување.
Зачетоците на модерниот ум – Битола
Во 1896 година младиот Мустафа Кемал пристигнал во Битола, тогаш позната како Монстир — град на офицери, трговци и револуционери, каде што сè се мешало: јазици, вери, амбиции. Воената гимназија таму била строго место, со германска дисциплина и француски наставни влијанија. Денот започнувал со постројување, а завршувал со тишина и учење.
Според биографите Lord Kinross („Atatürk: The Rebirth of a Nation“) и Andrew Mango („Atatürk“), токму во Битола младиот Кемал дошол во контакт со делата на француските просветители – Монтескје, Русо и Волтер. Во мултикултурниот град, каде што турски, еврејски и европски книжари продавале преводи од нивните книги, тој првпат ја почувствувал силата на идејата дека разумот, а не догмата, треба да ја води државата. Тие години во Битола го обликувале повеќе од која било академија подоцна. Таму ја развил својата верба во дисциплина, наука и секуларен ред — принципи што подоцна ќе станат темел на модерна Турција.
Младотурската револуција и првите офицерски години
По завршувањето на Битолската воена гимназија во 1899 година, Мустафа Кемал се запишал во Воената академија (Mekteb-i Harbiye) во Истанбул. Таму дипломирал во 1902 година како поручник, а потоа продолжил на Академијата за штабни офицери (Erkân-ı Harbiye Mektebi), каде што во 1905 година го стекнал чинот штабен капетан (kurmay yüzbaşı). По дипломирањето бил распореден во Сирија, каде што со група офицери ја основал тајната организација Vatan ve Hürriyet („Татковина и слобода“) со цел враќање на уставноста и ограничување на апсолутната власт на султанот Абдул Хамид II.
Во 1907 година бил преместен во Третата армија во Солун, токму таму каде што ќе избие Младотурската револуција (1908). Револуцијата започнала од гарнизоните во Битола и Солун, под водство на Комитетот за унија и прогрес (İttihat ve Terakki). Кемал ја поддржал идејата за реформи, но одбил да се приклучи на организацијата, сметајќи дека ѝ недостасуваат дисциплина и јасна стратегија.
Подоцна ќе запише дека „револуцијата без дисциплина и морал станува само нова форма на диктатура“. Тоа искуство го убедило дека држава не се гради со пароли, туку со систем и образование — мисла што подоцна ќе стане срж на неговата визија за Републиката.
Битката кај Галиполи и подемот на Мустафа Кемал
Во текот на Првата светска војна, Мустафа Кемал бил распореден како командант на 19-та дивизија во рамките на Петтата армија, задолжена за одбраната на полуостровот Галиполи (Çanakkale). На 25 април 1915 година, неговите единици го пресретнале сојузничкиот десант кај Чунук Баир и го спречиле пробивот кон теснината на Дарданелите. Во критичен момент, Кемал им наредил на своите војници:
„Јас не ви наредувам да нападнете — ви наредувам да умрете.“
Оваа наредба го задржала фронтот до пристигнувањето на засилувањата и се смета за пресвртна точка во битката.
За заслугите при Галиполи, Кемал бил унапреден во чин полковник (miralay), а потоа и бригаден генерал (tuğgeneral). До крајот на војната командувал на фронтовите во Кавказ, Сирија и Палестина. Овој период го утврдил како еден од најуспешните офицери на османлиската армија и му го обезбедил угледот што подоцна ќе му овозможи да ја преземе водечката улога во создавањето на Републиката.
Републиката и реформите: секуларизам, родова еднаквост и образование
По распадот на империјата, Мустафа Кемал ја организирал турската војна за независност (1919–1923) со центар во Анкара. По победата и Договорот од Лозана (1923), на 29 октомври 1923 година била прогласена Република Турција, а Кемал станал нејзин прв претседател. Во следните петнаесет години спровел реформи што целосно го промениле карактерот на државата.
Во 1924 година го укинал халифатот, ги ставил сите верски институции под државен надзор и ги заменил верските судови со граѓански закони според швајцарскиот модел (1926). Во 1928 година арапското писмо било заменето со латиница, а исламот бил отстранет од статусот на државна религија, со што секуларизмот станал темел на Републиката.
Паралелно со тоа, Ататурк вовел законска рамноправност на жените во образованието, брачните односи и правото на сопственост. Со изборниот закон од 1934 година, Турција станала првата муслиманска земја што им дала право на жените да гласаат и да бидат избирани. На изборите во 1935 година биле избрани 17 (или 18) жени пратенички, што претставувало околу 4,6% застапеност — повеќе од Франција, која им дала право на глас на жените дури во 1944 година.
Со Законот за обединување на наставата (Tevhid-i Tedrisat Kanunu) од 1924 година, образованието било централизирано под државен надзор, укинати се верските училишта и отворени световни училишта и универзитети. Во 1933 година била спроведена универзитетска реформа во Истанбул, со што започнало модерното високо образование во Турција.
Ататурк го гледал образованието како темел на нацијата и често повторувал дека „нацијата нема друг спас освен науката и образованието“. До неговата смрт во 1938 година, Турција била преобразена во световна држава со современ правен систем и унифицирана администрација.
Наследството и култот на сеќавање
Мустафа Кемал Ататурк починал на 10 ноември 1938 година, во 9:05 часот во палатата Долмабахче во Истанбул. Телото му било положено во Големото собрание во Анкара, а во 1953 година било пренесено во маузолејот Аниткабир, изграден како симбол на современата турска држава.
Секоја година, на 10 ноември во 9:05, сирените низ Турција се огласуваат и животот застанува. Од ученици до возачи, од војници до продавачи — сите застануваат во тишина, свртени кон ликот на човекот што ја создал нивната држава. Неговото наследство останува централна точка на турскиот идентитет и потсетник дека модерноста не доаѓа однадвор, туку се создава со волја, визија и знаење.
