И денес, и веројатно и во следните неколку години – во кои сè уште имаме надеж да ги избегнеме најлошите последици од климатскиот колапс – останува фактот дека најголем дел од глобалните емисии на стакленички гасови доаѓаат од земји загадувачи што не се демократии. Дополнително, многу од главните снабдувачи со нафта и гас – како заливските петродржави, Русија, Венецуела и неколку други – се исто така авторитарни.
Нивното големо влијание ги става автократските земји во центарот на вниманието на глобалните климатски преговори. Начинот на кој ќе постапуваат нивните влади ќе биде одлучувачки за иднината на планетата. Но, додека демократиите се подложни на волјата на избирачите, која често може да биде непредвидлива, автократиите обично се многу потешко проѕирни.
За пример се неколкуте најголеми компании за фосилни горива во светот, наречени „јаглеродни великани“. Тие ја држат нашата иднина во свои раце, а од 20-те загадувачи со најголема емисија на јаглерод, 16 се во државна сопственост и беа одговорни за 52% од глобалните емисии во 2023 година.
Овие компании се одговорни исклучиво пред владите што ги поседуваат. Огромното мнозинство – вклучувајќи ја саудиската Aramco, кинеските CHN Energy и Jinneng Holding Group и Националната нафтена компанија на Иран – се сопственост на автократии. Од петте најголеми загадувачи, само Coal India доаѓа од демократија.
Дали тоа е важно? Долги години, климатските дипломати имаа прагматичен став – не беше битно. „Кога преговаравме, не размислував каде на скалата на демократија се наоѓаат тие влади“, изјави Тод Стерн, главен американски преговарач под Барак Обама и еден од творците на Парискиот договор.
Но денес, ова прашање добива ново значење. Моќта што ја имаат неколку автократски држави како загадувачи врз планетата е поголема од кога било. Нивните одлуки можат да решат дали светот ќе успее да ја ограничи глобалната затопленост или не.
„Јаглеродните великани ја држат светската зависност од фосилни горива и немаат планови за намалување на производството,“ рече Кристијана Фигерес, поранешна шефица за клима на ОН. „Додека државите ги одложуваат своите обврски од Парискиот договор, државните компании доминираат со емисиите – игнорирајќи ги очајните потреби на своите граѓани.“
Нивната позиција на загадувачи мора да се смени. Но како?
Извршната директорка на овогодишниот климатски самит во Бразил, Ана Тони, рече: „Климата е тема што можеме да ја решиме само на мултилатерален начин. А во тој мултилатерализам имаме демократии и земји со различни политички системи. Мораме да ги вклучиме сите.“
Во минатото, земји како Русија, Иран и Саудиска Арабија – четвртиот, седмиот и десеттиот најголем загадувач – се држеа подалеку од преговорите, а другите земји им го дозволуваа тоа за да не го попречат кревкиот процес. Но сега некои од нив активно ги блокираат преговорите.
Русија е извор на огромна количина онлајн-дезинформации за климатската криза, а Саудиска Арабија се обидуваше да ги саботира и разводнува обврските на климатските самити, менувајќи клучни текстови.
„Тие и другите петродржави се извлекуваат со својата морбидна зависност од ресурсите, што е ужасно штетно за планетата“, рече Пол Бледсо, поранешен климатски советник во Белата куќа.
Може ли автократиите да се убедат да преземат климатска акција – и ако може, како?
Постои простор за оптимизам. Бидејќи државните компании се под целосна контрола, авторитарните држави можат едноставно да наредат премин кон нискојаглеродна технологија. „Ако една автократија сака да ја смени својата климатска политика, може да го стори тоа полесно затоа што не се соочува со вгнездени интереси како во демократиите“, вели политичкиот теоретичар Френсис Фукујама.
Кина е добар пример – таа е најголемиот производител на обновлива енергија во светот и бележи рекордни извозни бројки на електрични возила, соларни панели и други зелени технологии. Директорката на СТО, Нгози Оконџо-Ивеала, ја пофали визијата на кинеското раководство: „Може да се случи автократија да реши дека ова е егзистенцијално прашање – и Кина така одлучи.“
Но проблемот е што дури и предностите што ги имаат автократиите – централизирана моќ – можат да бидат илузорни. Истражувањата не покажуваат јасна врска меѓу типот на режим, загадувачи и климатската акција. „Нема силен доказ дека демократиите се подобро или полошо опремени за справување со климатската криза“, вели Рос Митига од Лондонскиот Soas.
Што ги спречува автократиите да дејствуваат?
Недостатокот на внатрешен притисок е голем проблем. Во демократиите, јавниот протест често бил клучен двигател на промени – пример е Првиот Ден на планетата Земја во 1970 година, кога над 20 милиони Американци излегоа на улиците, по што беа донесени важни закони за воздух, вода и животна средина.
Францускиот економист Томас Пикети оди чекор понатаму: „Ни требаат масовна мобилизација, колективни движења и вистинско демократско учество за да се спротивставиме на економските интереси и да спроведеме институционални трансформации.“
Во автократии, протестите се опасни – па дури и фатални. Во Грузија, каде демократијата е под закана од руско влијание, активистите се соочуваат со репресија и страв од апсење.
Во земји како Русија, Саудиска Арабија и Иран, фосилните горива го движат целото стопанство – и нема реална внатрешна опозиција. „Таму каде фосилната економија е длабоко вградена, нема отпор“, вели Митига.
Дополнителен проблем е што во авторитарни системи, информациите не се движат слободно. Како што вели Ширан Викторија Шен од Универзитетот Станфорд, лидерите често не добиваат точни информации од локалните власти и не можат да ги проверат преку независни канали.
Може ли надворешниот притисок да помогне кај големите загадувачи?
Недостигот на транспарентност е клучен. Во 2016 г., аналитичарите мислеа дека емисиите на Кина достигнале врв – но сателитски снимки открија нови термоелектрани на јаглен. Емисиите продолжија да растат секоја година, освен со мал пад во 2022 г.
Кина вети нов план за емисии пред климатскиот самит Cop30. Но, официјалните лица не откриваат детали. „Сѐ е во главата на Си Џинпинг“, изјави еден набљудувач.
Наместо економска транспарентност, државните компании често избегнуваат контрола. Саудиска Арабија ја намали планираната приватизација на Aramco, делумно за да не открива финансиски податоци.
Европа, Велика Британија и други земји предложија карбонски гранични даноци (CBAM) – но тие предизвикуваат бес кај помалите земји во развој. Засега, тие не се целосно активирани.
Во меѓувреме, некои земји се обидуваат со „360-степена дипломатија“, како што направи Франција пред Парискиот самит во 2015 г. Бразил ја следи таа патека, со 30 климатски изасланици од целиот свет.
Личниот пристап понекогаш функционира. Џон Кери, климатскиот пратеник на САД, имаше силно пријателство со кинескиот колега Сие Женхуа. Но неговиот наследник беше сменет кога Трамп повторно дојде на власт.
И демократиите не се без вина
САД се повлекоа од Парискиот договор, Канада и Австралија избраа центристички влади кои и покрај зелената реторика – продолжуваат со фосилни проекти. Велика Британија, под влада на Лабуристите, размислува да го одобри гигантското нафтено поле Rosebank, иако ветуваа стоп на нови лиценци.
„Демократиите се повеќе лицемерни“, вели економистката Џајати Гош. „Капиталот има огромна моќ и притисок.“
Камерунската економистка Вера Сонгве заклучува: „Мораме да ги сретнеме државите таму каде што се. Сите бараат раст – и мораме да покажеме дека зелен раст е можен.“
