Во свет каде алгоритмите веќе одлучуваат кој ќе добие кредит, кој ќе биде повикан на интервју, па дури и кој ќе биде тргнат од листата на кандидати, прашањето не е дали вештачката интелигенција има моќ — туку дали има морал. И ако нема, кој е одговорен? Вештачката интелигенција одамна не е само технолошка алатка. Таа е систем што учи, предвидува и во некои случаи — одлучува. Но кога алгоритмот ќе направи грешка, кого обвинуваме? Програмерите? Компанијата? Или самата „машина“?
Системи за препознавање лица покажаа значајни расни и родови пристрасности. Алгоритми за вработување елиминираа кандидати врз основа на несоодветни критериуми. Овие примери не се само технички пропусти — тие се етички кризи. Во сржта на секоја дискусија за вештачката интелигенција мора да стои етиката. Не затоа што машините треба да „размислуваат“ етички, туку затоа што луѓето што ги создаваат и користат мора да го прават тоа.
Транспарентноста, одговорноста и борбата против пристрасноста се три темели без кои ВИ може да стане дигитална верзија на морален хаос.
Ако не знаеме како функционира алгоритмот, кои податоци ги користи и кој ќе сноси одговорност кога ќе направи штета, тогаш сме изгубени во технолошка магла. Некои истражувачи се обидуваат да вградат етички кодекси во ВИ системите тргнувајќи од машинска етика до морални агенти. Но тоа е како да се обидете да научите огледало да има мислење. Машината не чувствува вина, не има емпатија, не разбира контекст. Таа само следи правила.
Затоа вистинската етика не е во машината туку во нејзината употреба. Во одлуките на инженерите, менаџерите, политичарите и граѓаните. Одговорноста е човечка, не на алгоритмот. Во Македонија, ВИ сè уште е во рана фаза, но тоа не значи дека сме имуни на нејзините етички предизвици. Како ќе се користи ВИ во образованието, здравството, правосудството? Дали ќе имаме регулативи што ќе ги штитат граѓаните од алгоритамска неправда?
Европската Унија веќе работи на Закон за ВИ, кој бара транспарентност, човечка контрола и забрана на одредени ризични апликации. Македонија мора да размислува во слична насока — не како технолошка копија, туку како етички лидер. Ако не поставиме етички граници, ВИ може да стане алатка за манипулација, дискриминација и дехуманизација. Од deepfake видеа што шират дезинформации, до алгоритми што ги засилуваат предрасудите — технологијата без етика е како автомобил без сопирачки.
Што можеме да направиме? Прво, етичката писменост мора да стане дел од ИТ образованието. Второ, потребни се закони што ја дефинираат одговорноста и ја штитат приватноста. И трето, граѓаните мора да бидат вклучени во дискусијата за ВИ. Без јавна дебата, нема јавна контрола. На крајот, вештачката интелигенција не е добра или лоша — таа е огледало. Ако сакаме добра ВИ, мора да бидеме добри луѓе. Мора да поставиме правила, да бараме одговорност и да не дозволиме технологијата да го надмине човештвото.
