Во дигиталната ера, електронскиот отпад (или WEEE – Waste of Electrical and Electronic Equipment) расте со рекордна брзина. Застарени телефони, скршени лаптопи, нефункционални апарати – сè повеќе завршуваат на депонии, со сериозни еколошки и здравствени последици. За да се справи со овој проблем, Европската унија ја донесе Директивата 2012/19/EU, која поставува јасни правила за собирање, третман и рециклирање на овој специфичен вид отпад. Но, колку навистина функционираат тие правила во пракса? И што можеме да научиме од земји како Швајцарија, Германија, Јапонија или дури и Руанда, кои имаат иновативни модели за справување со е-отпадот? Овој текст ги анализира најуспешните примери и ги споредува глобалните пристапи во управувањето со електронски отпад.
WEEE директивата 2012/19/EU е клучен правен инструмент во ЕУ кој пропишува услови за собирање, третман, рециклирање/опоравување на електричните и електронските производи. ЕУ има обврски за одредени цели: процент на собирање, процент на рециклирање, recovery & recovery (опоравување на материјали) од електронскиот отпад, дистрибуција на овие точки за собирање, задолжителна враќање/примање отпад преку продавници/ретрофит компании и слично.
Швајцарија
Швајцарија е една од првите земји во светот што воведе национален систем за рециклирање на електронски отпад (уште во 1998). Системот е доброволен, но силно поддржан од индустријата и граѓаните, и функционира многу ефикасно. Производителите и увозниците на електронска опрема се обврзани да финансираат собирање и третман на отпадот од таа опрема. Тоа се прави преку т.н. предплатена такса (advance recycling fee – ARF) која се вклучува во цената на уредите. Има над 6000 бесплатни точки за враќање на електронски отпад низ цела земја – и за индивидуалци и за бизниси. Стапка на собирање на e-waste во Швајцарија е над 95%, една од највисоките во светот. Над 75% од компонентите од електронските уреди се рециклираат или повторно користат. Иако не е членка на ЕУ, но има своја законска рамка: „Ordinance on the Return, Take-back and Disposal of Electrical and Electronic Equipment (ORDEE)“ која функционира како еквивалент на WEEE директивата во Швајцарија. Во 2023/2024, Швајцарија собра и обработи околу 100,762 тони електроотпад преку системот SENS. Просечна количина отпад (WEEE) по главa е околу 11.14 kg по жител во 2024. Стапката на собирање (collection rate) — односот на количината отпад електрични/електронски уреди собрани како отпад со количината ново опремена/поставена на пазар — е околу 92 % во целост (за сите категории) во 2023. За некои категории, како големи домаќински уреди, дури и 97 %.
Германија
Германија го спроведува WEEE директивата преку својот Закон за електрични и електронски уреди, познат како ElektroG. Од 2022 стапи во сила ElektroG3, измена на законот, со цел подобрување на собирањето, намалување на „free‑riders“ (производители кои не ги исполнуваат обврските), големо проширување на обврските на продавачи и трговци, особено вклучувајќи супермаркети, online продавници и marketplace‑оператори. Во 2018, Германија собра ~ 853,000 тони WEEE, што е приближно 43.1 % ставка на собирање според ЕУ методологијата, што речиси ја пропушти целта на ЕУ од 45 %. Пресметаа дека за да се достигне целта од 65 % што важи од 2019 година, беше потребно зголемување на собирањето за над 50 % во споредба со 2018. Од 1 јули 2022, супер‑маркетите и дисконтните продавници со определена големина (800 м²) кои нудат електронска опрема мора да прифаќаат WEEE (мали уреди до 25 см) бесплатно.
Шведска
Шведска го имплементира моделот на Extended Producer Responsibility (EPR), каде производителите се задолжени да се грижат за својот производ кога станува отпад. Според GlobalEwaste.org, во 2022 Шведска генерирала околу 221 kt (килотони) електронски отпад, од што собраниот формално бил 151 kt. Тоа значи приближно 21 kg по лице отпад, и EEE поставено на пазарот околу 24.3 kg по лице. Така стапката на собирање е значителна, но сеуште не целосна според некои стандарди.
Хрватска се појавува како една од најнапредните земји според рециклажа/опоравување на електронски отпад. Во 2020, Хрватска имаше ниво од ~80‑81 % рециклажа/опоравување на електронски уреди (EE waste). Бугарија и Полска исто успеваат да достигнат целите во некои години. Други земји кои знаат да бидат на врвот се Латвија, Ирска, Финска, Австрија, Белгија — кога станува збор за стапки на собирање на електронски отпад (WEEE) според поставените обврски.
Според достапните податоци, Хрватска често се истакнува како лидер во рециклажа/опоравување на електронски уреди, особено кога се споредува со други земји на ЕУ, поради високи стапки на рециклирање на EE отпад, добро организирани системи за враќање, достапни точки за прифаќање и одговорна регулатива. Германија е една од посилните земји во Европа кога се работи за управување со електронски отпад, но има и значителни предизвици. Во 2020, Германија рециклирала / опоравила околу 86.7 % од количината на електронски отпад која била прифатена за првично тритирање (”primary treatment”). Количината на отпад „прифатен за првично тритирање“ во 2020 се зголемила за 9.5 % во однос на 2019. Во 2018, Германија имаше колекциска стапка од 43.1 %, што е малку под целиот ЕУ‑таргет од 45 % за таа година.
Јапонија
Јапонија има строга законска рамка за одделно собирање и рециклирање на: ТВ, клими, машини за перење, фрижидери. Производителите имаат директна одговорност: мора да ги соберат и рециклираат уредите преку регистрирани центри. Граѓаните плаќаат такса за рециклирање при отстранување на уредот. Над 90% од компонентите од големите уреди се рециклираат. Јапонија има посебни роботизирани постројки за демонтажа, како “Eco Town” во Токио.
Јужна Кореја
Јужна Кореја има интегриран систем за електронско следење на отпадот: Allbaro е онлајн платформа каде секој трансфер на отпад се регистрира. Производителите се должни да финансираат третман на отпадот и постојат високи стандарди за рециклирање и извлекување на ретки метали. Оваа земја има меѓу највисоките стапки на опоравување на вредни метали во светот. Јужна Кореја инвестира и во урбано рударство – извлекување материјали од стари телефони и лаптопи.
Руанда
Во 2018, Руанда отвори првата државна постројка за рециклирање на e-waste во Источна Африка. Центарот е поддржан од владата, соработка со UNDP и приватни партнери. Акцент на вработување на млади, обука, и враќање на функционални уреди во оптек. Обработени се над 15.000 тони e-waste за првите 3 години. Се извлекуваат пластика, алуминиум, бакар, а дел од уредите се обновуваат и препродаваат.
Кина
Кина, како најголем пазар за електроника, има масовен обем на e-waste, и инвестира во „урбано рударство“ — рециклирање за добивање ретки елементи (злато, паладиум, литиум). Постројки како во Гуангдонг и Тианџин користат високотехнолошки линии за обработка на телефони, компјутери, батерии. Илјадници тони ретки метали се повратно вклучени во индустриските процеси. Кина воведе регистрација за лиценцирање на собирачи, и затвори многу неформални депонии.
Електронскиот отпад не е само технолошки вишок – тој е ресурс кој, ако правилно се третира, може да се врати во економијата преку рециклажа, повторна употреба или обновување на вредни материјали. Земји како Швајцарија и Германија покажуваат дека системите базирани на проширена одговорност на производителите (EPR) и достапни точки за враќање навистина функционираат. Од друга страна, примери од Јапонија и Јужна Кореја покажуваат колку технологијата и дигиталната следливост можат да го зголемат квалитетот на третманот. Дури и во земји во развој, како Руанда, каде што инфраструктурата е ограничена, можеме да видиме инспиративни примери за circular economy и социјално влијание.
Решенијата постојат – потребна е само волја, организација и инвестиции. Е-отпадот е глобален проблем, но може да стане и глобална можност.
