Истражувањето што го спроведовме меѓу студенти на возраст од 17 до 21 година покажа дека употребата на вештачка интелигенција е речиси универзална. Резултатите се повеќе од јасни: 33,3% од студентите редовно користат AI, 38,1% повремено, 23,8% ретко, а само 4,8% никогаш не ја користеле како алатка за академска помош. Овие бројки покажуваат дека речиси секој студент, на еден или друг начин, ја вклучува вештачката интелигенција во своето секојдневно учење.
Најчесто ја користат за истражување и анализа на информации (70%), за брзи одговори и проверка на факти (75%), како инспирација за креативни задачи (60%), а во помал процент за пишување семинарски трудови (20%) и преводи (20%). Овие резултати откриваат дека студентите не ја користат вештачката интелигенција само за да скратат време, туку и како интелектуален сојузник во процесот на учење. AI стана нивниот тивок ментор – оној што секогаш има одговор и време, но не секогаш и вистината.
Од академско истражување до интелектуален copy-paste – каде е границата меѓу учење и автоматизација?
Во универзитетските ходници, тишината на библиотеката повеќе не звучи исто. На местото на шушкање од хартија, сега се слуша шепотот на алгоритмите. ChatGPT, Copilot, Claude и други алатки за вештачка интелигенција стануваат дел од секојдневниот речник на студентите, дел од нивните разговори, задачи и испити. Она што пред неколку години изгледаше како научна фантастика, денес е реалност во академските аудиториуми – реалност што бара нови правила, нови вештини и нова етика.
Многу универзитети веќе воведуваат етички кодекси за користење на вештачка интелигенција. Алатките како ChatGPT се дозволени, но само доколку студентите отворено наведат дека ги користеле. Ова е слично на цитирање извор во научен труд – не затоа што професорот не знае дека сте користеле технологија, туку затоа што академската искреност е темел на знаењето. AI не треба да мисли место студентот, туку со него.
Кога алгоритмите го гасат креативното мислење
Професорите се сè почесто загрижени дека прекумерната употреба на AI може да доведе до нов вид академска апатија. Студентите почнуваат да пишуваат сè повеќе, но да мислат сè помалку. Секој брз одговор, секоја автоматски генерирана реченица ја намалува потребата за сопствено расудување и критичко промислување. Најголемиот ризик не е во тоа што студентите ќе престанат да учат, туку што ќе престанат да прашуваат.
Критичкото размислување е темел на секое општество што сака да се развива преку аргумент, истражување и јавна расправа. Без способност да се анализираат општествените процеси, да се проценува политичкиот или медиумскиот контекст и да се поставуваат прашања за причините и последиците на појавите, студентите ризикуваат да станат пасивни консументи на информации наместо нивни толкувачи.
Недостигот на предмети како „Академско пишување и критичко размислување“ или „Методологија на истражување“ во голем дел од македонските универзитети дополнително ја продлабочува оваа празнина. Додека во Скандинавија, Холандија и Канада овие предмети се задолжителни уште во првата година, кај нас сè уште се изборни или целосно отсуствуваат.
Ова создава генерација што знае да форматира труд, но не секогаш и да го осмисли – генерација која може да го репродуцира знаењето, но не и да го надгради. Без култура на истражување и љубопитност, креативноста полека се претвора во техничка вештина, а науката во навигација низ готови одговори.
Хиперпродукција на трудови без содржина
Со AI секој студент може да напише семинарска работа за неколку минути, но тоа не значи дека трудот има научна вредност. Универзитетските професори предупредуваат на феноменот на „интелектуален copy-paste“ – текстови што изгледаат уредно, граматички совршено и формално точни, но без автентична идеја. Овој тренд веќе се забележува и во други земји. Неколку британски и американски универзитети воведоа алатки за препознавање на текстови генерирани од AI, бидејќи академската продукција драматично се зголеми, но не и нејзиниот квалитет.
Во Северна Македонија, законската рамка сè уште не ја препознава употребата на вештачката интелигенција во образованието како посебна категорија. Постоечките закони, како Законот за високо образование и Стратегијата за дигитализација на образованието, ја споменуваат дигиталната писменост, но без конкретни упатства за академска етика при користење на интелигентни алатки. Во ваков контекст, иницијативите најчесто доаѓаат од самите факултети или професори кои воведуваат сопствени правила – од задолжителна декларација за користење на AI до ограничување на одредени апликации за време на испити.
Етичките дилеми и новите академски правила
Студентите се охрабруваат да ги користат за да генерираат идеи, да сумираат сложени текстови, да уредуваат свои трудови или да ги преведуваат на друг јазик — секогаш со јасна свест дека конечниот продукт мора да биде нивно лично дело. AI може да помогне во анализа на фотографии, табели, податоци или кодови, но суштинската задача на студентот останува да го разбере и интерпретира она што технологијата го произведува. Ваквиот пристап претставува пример за одговорна и етичка употреба на AI, каде што машината служи како средство за учење и истражување, а не како фабрика за готови одговори.
Што понатаму?
И покрај сите ризици, AI може да биде и мост кон подлабоко учење. Наместо да ја заменува мислата, може да ја насочи. Наместо да создава зависност, може да ја развива љубопитноста. Некои универзитети во Европа веќе интегрираат посебни курсеви како „Responsible Use of AI in Research and Writing“, каде студентите учат како да користат интелигентни системи етички и свесно.
Вештачката интелигенција веќе не е иднина – таа е секојдневие. Она што останува на институциите е да го усогласат начинот на нејзино користење со вредностите на академската култура. Тоа значи создавање универзитетски политики, нови наставни програми и постојана едукација на професорите и студентите.
Ако дигиталната ера ни ја одзема концентрацијата, тогаш токму образованието треба да ни ја врати. И токму затоа, одговорот не е во забрана, туку во воспитување на критичен и одговорен ум. AI не треба да биде закана за мислата, туку нејзин предизвик.
Како што вели еден професор: „Вештачката интелигенција може да ги напише речениците наместо нас — но само ние можеме да им дадеме значење.“
