Срѓан Јаниќијевиќ е македонски филмски и театарски режисер, познат по својата иновативна режисерска визија и способноста да ги преточи сложените општествени теми во моќни сценски и филмски приказни. Неговите дела често балансираат меѓу хуморот и суровата реалност, истражувајќи ги границите на човечката природа и современото општество. Во ова интервју зборуваме за неговиот последен филм, за инспирациите и предизвиците, за уметноста и нејзината бунтовност и моќта да ги менува општествата, онака како што тој не менува со секој негов проект.
Трн: Да почнеме од последниот проект – филмот „Касапско оро“ најавен како политички трилер кој ветува визуелна и емотивно моќна приказна. До каде е филмот продукциски и кога ќе може да го види публиката?
Срѓан: “Касапско Оро” беше работен наслов. Овој наслов излета некаде од пат во монтажа и поради ефектот на изненадување новиот наслов – нема да ви го кажам, сакам да ве фатам неподготвени, како да сте влегле во темен сокак и одеднаш ве заслепиле фарови! Филмот е готов. Сега го оди патот кој скоро секој филм го изодува. Тоа се прво филмските фестивали, па потоа и премиера во кино салите. Направиме одличен филм и тоа реално го очекував и од целата екипа, но очекувањата дури и се надминаа. Различен е од она што досега сме го гледале и на тоа сум особено горд. Филмот има многу интересна нелинеарна структура што го прави уште повозбудлив и напнат, својствено за жанрот. Едноставно цело време сакаш да видиш што ќе се случи понатаму, но на еден многу непретенциозен и духовит начин. Продукцијата е на Ново Македонско Видео. Продуцент е Сашо Пешев. Сценаристи се Сашо Кокаланов и Дејан Дуковски со мое скромно учество, директор на фотографија е Дејан Димески, монтажата е на Мартин Иванов, музиката на Новоградска. Сценографијата е на Иван Бартлинг и костимите на Лидија Георгиева. Во екипата е и Филип Димитров како креативен продуцент (нешто што ретко се појавува во нашите филмови) кој секогаш имаше целосно „outside the box“ идеи. Во филмот играат Никола Ристановски, Дарија Ризова, Оливер Митковски, Сашко Коцев, нашата актерка од Чешка – Сара Сандева, Атанас Атанасовски, Гораст Цветковски во филмот се појавува и нашата оперска дива Весна Гинивска. Да не ја редам сега цела шпица, ама како што може да се види нема потреба од никаков епитет за никого. Оваа екипа сама по себе е епитет. Врвни филмаџии и актери учествуваа во него. Од првичната идеја до сега има точно десет години поминато и беше добар тест на времето. Сега дури и повеќе „боли” од тогаш, а мора да се признае дека времињата брзо се менуваат. Драго ми е што го издржа тој тест и што е филм кој ќе остане актуелен уште многу долго.
Трн: Се разликува ли твојот пристап кога работиш на театарска претстава во однос на филмски проект?
Срѓан: Кај мене секој нов проект започнува со нов пристап. Не сум од оние на кои ако им успеал рецептот ќе го повторувам додека вкусот не ти здосади. Сакам како автор да ја изненадам публиката. Да не знае што да очекува овој пат. Во секој проект влегувам како дете во нов луна парк. Искуството и занаетот помагаат за побрзо и појасна навигација, но секогаш губам невиност кога работам нешто ново. Секој проект има свој идентитет, своја суштина, начин на раскажување и за тоа работам секогаш како да ми прв пат.
Искрено, мразам кога ќе чујам „режисерски потпис“. Каков потпис? Не сум банка. Сакам да ме промашат, да не знаат што да очекуваат. Не ме интересира да правам претстави за мала група интелектуални пеперутки што се палат на тоа колку нешто е „нивно ниво“. Не ме интересира театар направен за мали, затворени кружоци што се восхитуваат на сопствениот одраз. Тоа не е уметност, тоа е приватна (обично досадна) забава со пропусница.
Сакам уметност што може да ги шокира снобовите и да ги освои обичните нормални луѓе – во ист здив. Не сакам публиката да дојде и да каже: „А, ова е типично негово.“ Сакам да ги збунам и оние што доаѓаат редовно, и оние што првпат влегуваат во театар. Секогаш се обидувам да донесам нова публика – луѓе што мислат дека театарот не е за нив.
Уметноста не е салон за фино мрморење. Не правам театар за „мала група избрани“, туку за сите што имаат уши да слушнат, очи да видат и мозок што не се плаши од непознатото. Сакам уметност што може да збуни професор по естетика, и да допре човек што никогаш не помислил дека ќе најде нешто за себе во театар. А верувај ми и те како таква публика има кај нас.
Живееме во лош филм на Коенови, само без буџет
Трн: Што најмногу те инспирира во домашниот културен простор – актерите, текстовите, темите или нешто сосем друго?
Срѓан: Што ме инспирира во домашниот културен простор? Па, да ти кажам право, тоа е ко да бараш дијамант во скопска дива депонија – има нешто таму, ама мора да копаш низ многу ѓубре за да го најдеш. Заглавени сме во некој квази-традиционален балкански сос – знаеш, оние „вредности“ што ги славиме, а никој не знае што значат, како да рецитираме патриотски песни без да го разбереме текстот. Темите? Ох, темите се злато – корумпираност, криза на идентитет, неписменост што се шири како вирус на социјални мрежи – сето тоа е суров материјал за возбудлива уметност. Па ние, живееме во земја каде секој ден имаме по неколку скандали кои на крајот завршуваат како комедија, само никој не знае да се смее на вистинските шеги.
Ама што навистина ме инспирира? Хаосот. Тој суров, наш хаос каде ништо не е онака како што изгледа – како да живееме во лош филм на Коенови, само без буџет.
Трн: Дали некогаш си морал да се цензурираш, директно или индиректно , за да се прилагодиш на „вкусот” на институцијата, публиката или политиката?
Срѓан: Не. Автоцензурата е најстрашното нешто. Затоа што е тивко, лично признание дека си веќе корумпиран — од страв, од удобност, од амбиција.
А за мене, тоа е премногу. Jас не се прилагодувам на вкусот – се вметнувам во него. Како таен зачин што прво го разубавува рецептот, па никој не се буни…а потоа, полека, го менува целиот вкус — без никој да сфати кога точно се случило. Додавам отров — ама не за да убијам, туку за да разбудам. Во мали количини, отровот станува лек. Станува вакцина против рамнодушноста. Ако публиката не почувствува ништо — тогаш што сме направиле? Театар или сметка за струја?
Kултурата без ризик и амбиција е само декор. Лоша фасада
Трн: Кој е најголемиот непријател на квалитетната култура кај нас: сиромаштијата, политиката или мрзливоста?
Срѓан: Најмалку сиромаштијата. Пари има, ама често одат на глупости – и потоа сите се чудат зошто „нема пари за култура“. Пари има – само што протекуваат на погрешна стратегија. Сиромаштијата е последица. Вистинскиот проблем е комбинацијата од политичка манипулација и култивирана мрзливост. Политиката не само што не инвестира во квалитет, туку активно произведува апатија – луѓе кои не поставуваат прашања, не ризикуваат, не сонуваат и сочувствуваат. А културата без ризик и амбиција е само декор. Лоша фасада.
Трн: Дали уметноста кај нас е доволно бунтовна? Или сме заплеткани во безопасна естетика без суштина?
Срѓан: Од една страна уметноста не е доволно бунтовна, затоа што многумина сакаат да останат на сигурно – да не се замерат, да добијат проект, да бидат „во добри односи“. А без судир, нема вистинска уметност. Без непријател, нема позиција. Повеќе сме фокусирани на форма отколку на суштина, и резултатот е културна сцена што ретко удира каде што треба.
Ова е остар одговор и свесен сум за тоа.
Но, од друга страна исто така ако ги споредиме работите — ако ја споредиш културата со судството, здравството, образованието или екологијата (лошо е кога се генерализира и секоја чест на исклучоците), но ако сепак направиме споредба тогаш културната сцена, со сè што ѝ фали, изгледа како да е од некоја подобра верзија на Македонија. Нивото на културата тука е на далеку повисоко ниво од другите сфери.
Трн: Колку нè менува една претстава денес? Или одамна престанавме да бараме катарза од уметноста?
Срѓан: Претстава не мора да го промени светот. Но ако не промени ништо, тогаш зошто воопшто ја правиме? Уметноста менува. Не наеднаш, не со фанфари. Тивко. Како капка што дупчи камен. Ја менува насоката на мисла. Отвора пукнатина за преиспитување и нов смисол. Ја менува публиката, ама и нас — уметниците. Ако не те смени, те демне. Тоа е доволно.
Катарза мора да има. Не како концепт од старите книги, туку како директен удар во гради. Ако претставата не те помрднала, тогаш што правиме? Ќе си кажеме „интересно беше“, ќе направиме селфи во фоаје и ќе и еден аперол во бифе? Под услов театарот да има бифе. Не ме интересира дали си влегол со диплома од естетика или со бурек во рака – уметноста мора да пробие. Да те изненади, да те вознемири, да те натера да молчиш, дури и да се срамиш од тоа што ти било смешно.
Катарзата не е некоја фина награда за културни луѓе, таа е единствената причина зошто оваа работа уште вреди. Ако ја нема, тогаш театарот станува терапија за егото на уметникот и комфорна зона за таргет публика што сака „уште од истото“.
Катарзата не е избор. Таа е потреба. Ако никој не се разлутил, не се расплакал, не излезе поднаежен — тогаш тоа не било претстава. Претстава што не менува ништо е како место со убава музика — пријатно, ама по 5 минути забораваш дека си бил таму. Јас сакам театар што те фаќа за врат, ти шепоти нешто што не си сакал да слушнеш и те пушта надвор под малку поинакво небо.
Ако не го правиме тоа, тогаш не сме уметници туку сме декоратери на некоја бесмисла.
Уметноста го менува општеството, не секогаш со молотов коктел, понекогаш само со едно реченица… или воздишка.
Трн: Кој жанр или тема сè уште не си се осмели да го допреш и зошто?
Срѓан: Нема тоа. Нема жанр кој не сум или би го работел. Иако јас сакам жанрот да и го фрлам на публиката како кора од банана на која ќе се слизне.
Чехов, на пример? Да, не сум го работел. Не затоа што не го сакам, туку затоа што ретко го гледам онаков каков што е: генијално смешен. Чехов бил циник со срце. Ама не, ние стално го гледаме како да е национален ден на жалост. Немам ни античка трагедија работено. Античка трагедија ми е кога нормален човек со добри намери завршува во апсурден хорор само затоа што системот функционира како оркестар на пијани или корумпитани идиоти. Не ми треба костум за тоа. Само добар актер и реалноста како декор.
Темите сами не се страшни. Страшно е кога ги пакуваме во истиот стил, со истиот тон, за иста публика што веќе знае што ќе добие. Темата е како животно – ако ја припитомиш премногу, ќе ти здосади. Ако ја пуштиш да те касне, можеби ќе преживееш со нова претстава во крвта.
Темите не умираат. Ние умираме кога престануваме да ги препознаваме.
Трн: И на крај – дали мислиш дека уметноста навистина има моќ да менува општества, или тоа е само утеха за уметниците?
Срѓан: Уметноста е постар занает и од најстариот занает – со таа разлика што уметноста не ветува задоволство на прва. Таа не постои за утеха, туку за да нè разбранува, преиспита, па понекогаш и да нè насмее или смири – ама без анестезија. Не значи дека уметноста секогаш мора да биде вознемирувачка. Понекогаш најреволуционерно е токму она што е тивко, емпатично, па дури и убаво. Но моќта ѝ е токму во тоа – во способноста да биде што сака, без дозвола. Да се лизне таму каде што не очекуваш, да те погоди каде што мислиш дека си имун.
А дали го менува општествато? Да. Не секогаш со молотов коктел, понекогаш само со едно реченица… или воздишка.
