Словенија штотуку ја премина линијата што со месеци се предупредуваше дека не смее да се допре. На 26 ноември 2025 година, претседателката Наташа Пирц Мусар го потпиша Законот Шутар и го објави во Службениот весник. Од денес, законот е на сила. Со тоа, земја членка на Советот за безбедност на Обединетите нации формално воведе безбедносна рамка што го претвора идентитетот – пред сè ромскиот – во основа за сомнеж. Roma for Democracy дава целосна анализа на состојбата предизвикана од законот и потенцијалните ризици кои следат.
Законот сега ѝ овозможува на полицијата цели населби со ромско население да ги прогласува за „безбедносни зони“. Во овие зони, полицијата може да влегува во домови без судски налог, да врши проверки на идентитет без конкретно сомневање, да употребува проширен видео и технолошки надзор и да изрекува казни кои го надминуваат месечниот, па и годишниот приход на многу сиромашни домаќинства. Тоа не се технички поправки на безбедносниот систем – тоа е промена на логиката на државата кон своите најранливи жители.
Она што го прави овој момент уште поостар е фактот дека се случува отворено, пред очите на Европа. Ромските организации, меѓународните тела за човекови права и дел од институциите на Европската Унија јавно предупредија дека Законот Шутар е во судир со основните стандарди за недискриминација и заштита на малцинствата. Случајот доби медиумска видливост низ цела Европа – но словенечката влада одлучи да продолжи без корекција. Со еден потпис, од предупредување се премина во реалност.
Како што ТРН веќе анализираше во претходниот текст „Законот Шутар ризикува словенечкото место во Советот за безбедност да го претвори во слабост“, ова не е изолиран внатрешен потег, туку удар во самиот темел на симболиката со која Словенија го доби своето место во Советот за безбедност. Таа беше избрана со 153 гласа наспроти 38–те на Белорусија, како „сигурен демократски актер“, членка на ЕУ и НАТО која го почитува владеењето на правото и човековите права. Денес, токму таа држава усвојува закон кој создава посебен безбедносен режим за малцинско население.
Контрадикцијата станува уште поочигледна ако се погледне реалната состојба со криминалот. Словенија е меѓу најбезбедните земји во Европа, со значително пониски стапки на криминал од голем дел западни членки на ЕУ. Тоа се податоци што, барем логички, не бараат воведување полициски механизми типични за вонредни состојби. Кога криминалот е низок, а безбедносната реторика станува се построга, прашањето се поместува од „како да се заштитиме“ кон „кого политички ни одговара да означиме како ризик“.
Законот Шутар е учебнички пример за таква динамика. Најпрво на удар доаѓаат Ромите – заедница која низ Европа, па и во Словенија, веќе се соочува со непропорционални полициски контроли, стигма и структурна сиромаштија. Истражувањата на Агенцијата за фундаментални права на ЕУ со години покажуваат дека ромските граѓани многукратно почесто се запирани, легитимирани или претресувани од просекот. Новиот закон не ја коригира таа состојба – напротив, ја легализира и ја продлабочува. Ромските населби се претвораат во лаборатории за нов безбедносен режим, во кој евтината политичка цена се плаќа со туѓи права.
Но последиците не се ограничени само на ромските квартови. Како што нагласувавме и во претходната анализа, секој правен режим што го врзува полициското постапување со идентитет – етнички, верски или социјален – многу брзо може да се прошири кон други групи. Историјата на Централна и Источна Европа веќе покажа колку лесно е „исклучокот“ да стане правило, особено кога националната безбедност и редот се претвораат во политички слогани. Словенија, со својата репутација на либерална демократија, сега ризикува да стане преседан, кој ќе биде користен како аргумент од влади во регионот со уште послаби институционални брани.
Економските и институционалните ризици се исто така реални. Казните предвидени со Законот Шутар – од неколку илјади до десетици илјади евра – најсилно ќе ги погодат домаќинствата што и онака живеат на маргините на економската сигурност. За многу ромски семејства, тоа значи удар од повеќемесечен или повеќегодишен приход. Наместо „превенција од насилство“, законот создава дополнителна економска ранивост, ја продлабочува недовербата во институциите и го зголемува ризикот од нови социјални тензии.
Притоа, Законот Шутар отвора и врата за злоупотреби на технологијата. Во време кога Европската Унија усвојува строги правила за вештачката интелигенција и биометрискиот надзор, Словенија дозволува проширен надзор токму во зони населени со малцинства – без доволно јасни гаранции против алгоритамска дискриминација. Ниту камерите, ниту софтверот за препознавање лица не се „неутрални“ кога влегуваат во средини каде што веќе постои институционална пристрасност.
Постои и европска димензија што Словенија не може да ја игнорира. ЕУ веќе докажа, преку замрзнувањето на дел од средствата за Унгарија и Полска, дека прашањата за владеење на правото не се само реторика. Ако Законот Шутар се прочита како отстапување од основните стандарди за заштита на малцинствата и правна сигурност, ризикот од политички и финансиски последици не е теоретски. Тоа би било драматичен пресврт за земја што само пред неколку години беше промовирана како стабилен партнер во ЕУ и НАТО.
На крајот, прашањето е едноставно, иако одговорот е тежок: што значи да се биде демократски актер во Советот за безбедност додека дома се воведува правна рамка што селективно ги укинува гаранциите за една заедница? Каква тежина има словенечкиот глас кога зборува за заштита на цивили, малцинства и владеење на правото во други земји, ако истовремено на домашен терен нормализира практики што личат на оние против кои формално се зборува?
Со стапувањето во сила на Законот Шутар, Словенија не отвори само ново поглавје во својата внатрешна политика. Таа отвори и прашање што ќе одекнува надвор од нејзините граници: колку вреди местото во Советот за безбедност, ако цената се плаќа со правата на најранливите дома?
