Во својата нова анализа, Менсур Халити посочува дека „Законот Шутар“ ја става Словенија во ризична позиција, претворајќи го нејзиниот престижен мандат во Советот за безбедност во потенцијална слабост.
Како што вели тој изборот на Словенија во Советот за безбедност на Обединетите нации, со 153 гласа наспроти 38-те на Белорусија, беше претставен како повеќе од победа над еден авторитарен конкурент. Тој беше претставен како потврда дека Словенија станала сигурен демократски актер, кој може да придонесе за глобалната стабилност во момент на геополитичка фрагментација. Официјалните лица го славеа гласањето како момент на созревање – доказ дека институциите на Словенија се здрави, нејзините обврски веродостојни и нејзиниот глас добредојден на највлијателната безбедносна сцена во светот.
Симболиката денес непријатно се судира со домашната реалност. Додека Словенија се приближува кон крајот на својот мандат во Советот за безбедност, се подготвува да го имплементира Законот Шутар – мерка која ја преобликува внатрешната безбедност така што самата идентитетска припадност станува
основа за сомнеж. Контрадикцијата е неизбежна: држава која е возвишена поради својата демократска сигурност е подготвена да воведе мерки што одекнуваат со практики против кои токму таа требаше да застане.
Несогласувањето станува уште поочигледно кога ќе се спореди со реалните безбедносни услови во Словенија. Според Индексот на криминал за 2025 година, Словенија има резултат 23 – што ја прави една од најбезбедните држави во Европа, далеку под просекот на ЕУ од 35–40. Нејзините бројки се значително пониски од оние на Франција, Белгија или Шведска – држави кои навистина се соочуваат со дебати за насилен криминал и капацитети на полицијата. Држави со профил како словенечкиот обично не усвојуваат полициски режими слични на оние во вонредна состојба. А кога тоа ќе се случи, причината често е политичка пресметка, а не реална закана.
Кога криминалот останува постојано низок, политичките стимули се поместуваат од решавање на вистински опасности кон конструирање симболични. Стравот станува политички ресурс – и обично се пренасочува кон заедници кои одамна го носат товарот на предрасуди, префрлајќи ја одговорноста на оние со најмалку моќ да се спротивстават.
Токму таква е динамиката околу Законот Шутар. Тој ѝ дозволува на полицијата да прогласува цели населби во кои живеат Роми за „безбедносни зони“, давајќи ѝ широки овластувања да врши проверки на идентитет без сомнеж, да влегува во домови без налог, да поставува надзорна опрема и да изрекува казни што го надминуваат годишниот приход на домаќинствата. Ова е модел познат низ Европа: вонредните овластувања ретко почнуваат со мнозинското население – тие почнуваат таму каде што политичката цена е најниска, кај групи кои и онака се соочуваат со непропорционално полициско постапување. Истражувањата на Агенцијата на ЕУ за фундаментални права постојано покажуваат дека Ромите доживуваат стопирање и проверки неколку пати почесто од националните просеци. Словенија не е исклучок – таа е дел од истиот образец.
За да се разбере зошто ова е важно, треба да се погледне назад – зошто Словенија воопшто го доби своето место во Советот за безбедност. Нејзината кандидатура доби поддршка затоа што се сметаше за доверлив, право- почитувачки член на ЕУ и НАТО. Се усогласи со западните позиции за Украина, санкциите и хуманитарниот пристап. Испрати сигнал на предвидливост во време кога многу мали држави балансираат меѓу блокови. За држави со големина на Словенија, доверливоста станува замена за моќ. Но тоа значи дека домашните грешки носат поголема тежина. Држава која е ценета поради демократска сигурност не може тивко да ги разредува тие стандарди без да ги поткопа сојузништвата што ја издигнаа. Последиците паѓаат во три главни категории: економско влијание, технолошки ризик и регионално влијание.
Прво – економски последици
Економските последици се предвидливи и непосредни. Казните во Законот Шутар – од 3.000 до 20.000 евра – ќе ги погодат домаќинствата со годишни приходи од околу 1.400 евра. Тоа не се симболични казни. Тие поттикнуваат трајна финансиска несигурност и ги зацврстуваат постојните бариери за економска мобилност. Истражувањата во ЕУ покажуваат дека полициските нееднаквости директно создаваат економски недостатоци. Со вградување на овие нееднаквости во закон, Словенија ризикува да ја продлабочи економската нееднаквост на начин што не се вклопува со нејзината репутација за социјална кохезија.
Второ – технолошки ризици
Законот внесува нови технолошки ризици. Според ЕУ Актот за вештачка интелигенција и сличните ревизии, системите за препознавање лица имаат стапка на лажни позитивни резултати 5 до 10 пати повисока кај малцинските групи. Без строги безбедносни механизми – кои Законот Шутар не ги обезбедува – алгоритамските пристрасности стануваат автоматизирана дискриминација. Преодот од човечка грешка кон машинска не ја решава проблематиката; тој ја проширува. Држава која ја градеше својата кандидатура за ООН на основата на човекови права не може да си дозволи правна рамка која внесува автоматизирана
пристрасност во секојдневното полициско работење.
Трето – регионално ширење
Идентитетско-полициските мерки ретко остануваат таму каде што се воведени. Тие се шират преку политичка имитација, особено во Централна и Источна Европа, каде безбедносната реторика често ја надминува институционалната отпорност. Унгарија веќе користи рамки што одредени заедници ги означуваат како безбедносен ризик, и нејзините мерки за сегрегација се веќе вкоренети. Она што е загрижувачко е можноста Словенија – управувана од центристичка коалиција – сега да стане покритие за Полска, Бугарија, Романија или Словачка да усвојат слични закони. Преседан поставен од либерална демократија патува многу подалеку отколку оној поставен од отворено нелиберална држава.
Последиците ќе бидат и домашни. Законот Шутар ќе ја преобликува институционалната структура на Словенија создавајќи јаз меѓу спроведувањето и надзорот. Полициските овластувања би стапиле во сила веднаш. Уставната ревизија обично бара околу 90 дена. Истражувањата на Народниот правобранител најмалку еден месец. Во тој прозорец – вонредните овластувања лесно можат да станат рутина многу пред да биде извршена правната проверка. Словенечката современа историја покажува дека привремените полициски мерки воведени од 2016 година навистина се претвораа во трајни. Законот Шутар го ризикува истото, но забрзано.
Следуваат и финансиски последици. ЕУ веќе замрзна над 22 милијарди евра за Унгарија и 36 милијарди евра за Полска преку Механизмот за условеност на владеењето на правото. Ако се примени врз Словенија, потенцијалната изложеност изнесува 1,6–3,2 милијарди евра од кохезионите и структурните фондови – што не е апстрактна бројка, туку сериозен буџетски удар за економија од 63 милијарди евра. Странските инвестиции реагираат уште побрзо од институциите на ЕУ. Податоците од ОЕЦД и Евростат покажуваат дека кога правната сигурност опаѓа, странските инвестиции нагло се намалуваат. Унгарија доживеа пад од 65 до 75 проценти за време на реформата на нејзиниот правосуден систем. Словенија ризикува сличен модел ако инвеститорите го протолкуваат Законот Шутар како знак на слабеење на владеењето на правото.
Ова го враќа аргументот на почетната точка. Словенија го доби местото во Советот за безбедност претставувајќи се како демократска алтернатива на авторитарните модели. Ако ја воведе оваа правна рамка додека е членка на Советот за безбедност, ризикува да ја поткопа не само сопствената доверливост, туку и очекувањата од тоа што една демократска држава на тоа тело треба да претставува.
Меѓународната доверливост не е симболичен театар. Таа го обликува однесувањето на сојузниците, реакциите на пазарите и оценките на институциите. Држава која е задолжена да придонесе за глобалната безбедност мора да се погрижи нејзините внатрешни избори да ги зајакнат – а не да ги ослабат –
принципите што тврди дека ги брани. Словенија не може да си го дозволи овој парадокс. Ниту пак институциите што ја довериле.
