Додека во Македонија секоја буџетска година студентите стравуваат дали повторно ќе бидат „најзгодната ставка за кратење“, во Словенија студентскиот стандард функционира како стабилен систем, а не како политичка мерка за една сезона. Иако двете држави формално зборуваат за слични цели – пристоен живот за студентите и поддршка на високото образование – начинот на кој тие цели се финансираат, организираат и доживуваат е драматично различен.
Словенија го третира студентот како активен дел од општеството што вреди да се задржи, мотивира и поддржи. Македонија, пак, често го остава студентот да се снаоѓа сам – со закон кој убаво звучи на хартија, но со буџет кој се движи нагоре-надолу во зависност од политичката година.
Словенија: кога системот работи за студентот, а не обратно
Студентот во Словенија уште од самиот почеток знае на што може да се потпре. Субвенционираната храна не е повремена мерка, туку јасно уреден систем: секој студент со активен статус има право на одреден број субвенционирани оброци месечно, приближно колку што има работни денови. Тие може да се користат од утро до вечер, во широк избор на ресторани, а државата покрива значителен дел од цената. Практично, студентот плаќа околу две до три евра, а остатокот оди на товар на буџетот. Тоа не е популистички подарок, туку признание дека студентот не може да мисли на испити ако мисли како ќе ја плати чорбата.
Сместувањето е вториот столб на словенечкиот модел. Постојат јавни студентски домови и приватни сместувања вклучени во официјална шема, каде државата дава јасно дефинирани субвенции по месец. За студенти во јавни домови субвенцијата изнесува околу неколку десетици евра, а за оние во приватно изнајмување над сто евра месечно. На тој начин, и студентот во приватен стан не е препуштен на немилост на пазарот, туку добива конкретна помош во справување со најголемиот трошок – киријата.
Трет важен дел е институционалната поддршка. Словенија има централен јавен фонд – Public Scholarship, Development, Disability and Maintenance Fund – кој управува со државни, социјални, развојни и корпоративни стипендии. Овој фонд не е уште една канцеларија, туку јасен механизам преку кој државата испраќа сигнал: талентот, посветеноста и социјалната ранливост се препознаваат и поддржуваат преку стабилни шеми, а не ад-хок конкурси.
Сето тоа е поставено во поширок контекст: словенечката влада јавно најавува зголемување на финансирањето за високото образование до 1,5% од БДП. Пораката е јасна – студентите и универзитетите не се трошок, туку инфраструктура на иднината.
Македонија: добар закон на хартија, несигурност во пракса
Во Македонија, Законот за студентски стандард на прв поглед изгледа прогресивно. Тој вели дека студентскиот стандард ги опфаќа домови, студентски оброк, стипендии, покривање школарина за одредени категории, па дури и културни, информативни и спортско-рекреативни потреби. Проблемот не е во формулацијата, туку во степенот до кој државата навистина стои зад овие обврски.
Буџетските бројки го разоткриваат она што официјалните соопштенија често го замаглуваат. Во 2025 година за студентски стандард се издвоени околу 29 милиони евра. За 2026 година, пак, се планирани околу 21,7 милиони – намалување од 7,3 милиони евра. Во истата ставка влегуваат домови, оброк, стипендии, школарини и активности. Тоа значи дека секое кратење неминовно ќе удри врз некоја од овие категории, но јавноста сè уште не знае врз која точно и во кој размер.
Паралелно, Министерството за образование и наука во друг момент тврди дека буџетот за студентски стандард бил зголемен за 18% во контекст на реконструкција на домови и дигитализација на постапките. Тука се гледа уште еден проблем – недоследност во комуникацијата: за студентите и јавноста останува впечаток дека системот е „покриен со бројки“, но дека зад нив не стои стабилна логика, туку политичка реторика.
Домовите се хронична „болна точка“: реконструкциите се етапни, често доцнат, а скандалите со влага, глодари и нефункционални бањи се повторуваат. За разлика од Словенија, нема системска, транспарентна субвенција за студенти што живеат во приватен стан, па голем дел од нив сами се борат со растечките цени на кириите.
Студентскиот оброк постои како државно субвенциониран механизам – картичка со определена сума од 140 денари – во услови на висока инфлација, вредноста на оброкот често „останува зад цените“. Системот е далеку помалку флексибилен и разгранет од словенечкиот модел на бонови, и студентите често сведочат дека мора да надополнуваат значителни средства од свој џеб за да имаат нормален оброк.
Стипендиите и ваучерите за електронски уреди се позитивни чекори, но најновото намалување на буџетот ја отвора реалната можност токму овие мерки да станат први жртви на кратењата. За разлика од Словенија, Македонија нема централен, јасно позициониран фонд со мисија да управува со сите типови стипендии и да дава предвидливост за студентите.
Систем наспроти импровизација: што ја прави разликата?
Кога се погледнуваат двете држави паралелно, станува јасно дека разликата не е само во парите, туку и во филозофијата. Словенија ги гради мерките како стабилни шеми: субвенциониран оброк кој важи секоја година, субвенционирана кирија која не зависи од тоа кој е министер, фонд кој функционира независно од дневната политика. Студентот таму го планира својот живот знаејќи дека системот не се менува со секоја владина прес-конференција.
Во Македонија, пак, студентскиот стандард изгледа како мозаик од добри идеи, нерамномерно финансирани и често привремени. Денес има ваучер, утре има кратење. Денес има најави за нов закон, утре има помал буџет за истиот тој стандард. Студентот никогаш не може да биде сигурен што ќе важи следната година, а тоа ја разјадува довербата во целиот систем.
Особено важно е и тоа што Словенија директно ги намалува трошоците за живеење: оброк, кирија, превоз, пристап до култура. Кај нас, значаен дел од тие трошоци остануваат „приватна грижа“ на студентот и неговото семејство.
И конечно, Словенија веќе се движи кон европски стандарди, вложувајќи до 1,5% од БДП во високо образование. Македонија, иако формално се повикува на Болоњскиот процес и европските рамки, испраќа амбивалентен сигнал кога токму буџетот за студентски стандард го намалува во момент кога треба да расте за да ги задржи младите дома.
Лекциите што Македонија може да ги научи
Анализата на двата модели води до неколку јасни заклучоци. Прво, студентскиот стандард мора да се тргне од логиката на ад-хок мерки и да се претвори во стабилен систем: субвенциониран оброк, домување, превоз и пристап до дигитални ресурси што важат долгорочно, а не само една буџетска година. Второ, потребна е јасна институционална архитектура – силен, транспарентен фонд или тело што ќе управува со сите форми на поддршка, со јасни податоци колку студенти добиваат помош, под кои услови и со какви резултати.
Трето, буџетот за студентски стандард треба да се врзе за реални индикатори како инфлацијата, минималната плата и трошоците за живот, за да не се сведува на произволна политичка одлука. И најважно, студентите не смеат да останат згодна ставка за кратење кога ќе се бара простор во буџетот. Ако државата продолжи да штеди на студентите, таа всушност штеди на сопствената иднина.
