Менсур Халити, основач на Фондацијата Роми за демократија
Кога стравот станува политика, тој ја поткопува владеењето на правото, а реакцијата на Словенија на убиството на Алеш Шутар стана предупредување за Европа. Менсур Халити, основач на Фондацијата Роми за демократија.
Кога стравот го заменува разумот, демократијата почнува да се распаѓа. Реакцијата на Словенија на убиството на Алеш Шутар во Ново Место покажа колку брзо правдата може да отстапи пред гневот, и како потрагата на државата по контрола може да ги разјаде нејзините сопствени темели. Она што започна како кривичен случај се претвори во огледало подигнато пред Европа, откривајќи дека кога стравот станува политика, тој не управува, туку ја разградува владеењето на правото.
Човек е убиен, а државата ја изгуби својата рамнотежа. Смртта на Алеш Шутар требаше да остане во рацете на судовите. Наместо тоа, случајот се пресели на улиците. За неколку часа, ромскиот идентитет на осомничениот го замени доказот како главна вест. Телевизиските водители се натпреваруваа во изразување на гнев, министрите демонстрираа одговорност со оставки, а толпите скандираа „Доста ромско насилство“. Кривичниот случај стана национален театар. Жалоста стана сценарио. Стравот стана политика.
За Ромите оваа приказна не е нова. Секојпат кога власта затреперува, таа бара позната мета. Во 1942 година Ромите од Доленска беа депортирани во логорите Раб и Гонарс, речиси сите беа убиени. Во 2006 година семејството Стројан беше протерано од Амбрус додека полицијата одржуваше ред. Во 2009 година Силво Худоровиќ беше претепан до смрт. Во 2019 година беше запалена ромска куќа. Во 2022 година тинејџери беа нападнати во Мурска Собота. Секоја деценија остава лузна и молк.
Стравот е евтина политика. Чини помалку од реформа и купува повеќе медиумско време отколку компетентност. Ново Место, епицентарот на немирите, се наоѓа во регион каде што присуството на Ромите е постаро од државата што се сомнева во нив. Записите од петнаесеттиот век опишуваат ромски трговци и занаетчии на пазарите околу градот, кои ги поврзувале населените места многу пред Словенија да има граници.
Од тие исти долини, во 1942 година, речиси сите Роми беа депортирани во фашистички логори. Малкумина се вратија. Нивните потомци ја обновија истата економија што денес ги исклучува. Кога Југославија се распадна, Ромите, кои ги градеа нејзините фабрики и ги поправаа нејзините патишта, станаа граѓани на граници што повеќе не ги сакаа.
Словенија влезе во Европа со демократска амбиција и вознемиреност околу идентитетот. Таа вознемиреност ја претвори во администрација. Три национални планови за вклучување на Ромите од 2010 година наваму ветија еднаквост, а всушност институционализираа надзор. Ромските населби се заведени како безбедносни ризици. Буџетите за инклузија минуваат низ полицијата и службите за социјална заштита. Еднаквоста се управува како закана.
Само неколку дена пред убиството, Словенија беше домаќин на самитот MED9, претставувајќи се како прогресивна, иновативна и инклузивна држава. Урсула фон дер Лајен и кралот Абдулах Втори ја пофалија нејзината дипломатија на отвореност. Една недела подоцна нејзините улици беа исполнети со повици на омраза и насилство. Контрастот не е противречност, туку кореографија. Космополитизам за извоз, жртвен јарец за домашна употреба.
Во Европа каде што Ромите се шест пати побројни од Словенците, односот на Словенија кон своите ромски граѓани не може да се отфрли како провинциски. Тој ја одразува континенталната навика да се управува со несигурноста преку нејзино проектирање врз најнезаштитените.
Стравот во Словенија не е спонтан. Тој се управува како буџетска ставка. Политичарите го користат за да го обединат поделениот електорат, бирократиите го претвораат во проектни предлози, а медиумите го продаваат секоја вечер во ударен термин. Стравот создава податоци, анкети, рејтинзи, финансирања. Тој го напојува малиот државен економски систем во кој гневот е поевтин од реформата.
Брисел помага тоа да се одржи. Веќе две децении Европската унија ја мери инклузијата со бројот на состаноци, а не со степенот на безбедност. Извештаите го затвораат моралниот биланс без да ја променат политичката рамнотежа. Системот создаден за промоција на еднаквост се претвори во систем што ја субвенционира нејзината отсутност.
Зад секој наслов стои еден дом. Во Жабјак жена заковава дрвени плочи на прозорците. Во Брезје момче ја брише својата фотографија од социјалните мрежи. Родителите ги задржуваат децата дома, постарите ги слушаат одеките на други ноќи кога тишината претходела на насилството.
На државата повеќе не ѝ се потребни декрети за да ги изолира Ромите, неизвесноста го прави тоа наместо неа. А сепак, во таа неизвесност лежи најстарата ромска умешност – обновата. Секојпат кога Европа се обидува да ги избрише, тие повторно ја составуваат заедницата од она што останало. Издржливоста не е покорност, туку знаење, граѓанска писменост што Европа ја изгуби, а Ромите ја научија преживувајќи ги нејзините неуспеси.
Правдата за Алеш Шутар и безбедноста на Ромите не се спротивставени барања. Тие се исто мерило на стабилноста на Словенија. Правдата бара докази, а не емоции. Безбедноста бара еднаква заштита, а не колективна вина. Кога законот станува селективен, авторитетот станува привремен.
Доколку Словенија сака да се врати на темелите врз кои е изградена нејзината демократија и на обврските што ги презела со приклучувањето кон Европската унија, мора да се случат неколку работи. Убиството на Алеш Шутар мора да се истражи целосно и непристрасно, без политички влијанија и етнички предрасуди. Владата мора јавно да го осуди говорот на омраза и колективната вина насочена кон Ромите и повторно да потврди дека еднаквоста пред законот не е предмет на преговори.
Безбедноста на Ромите мора да биде загарантирана со видлива и ефективна заштита каде и да се појави закана или заплашување. Независен надзор од Агенцијата на ЕУ за основни права и од Комисијата на Советот на Европа против расизмот и нетолеранцијата треба да го следи овој процес, за да се обезбеди словенечките институции да постапуваат согласно своите обврски според Повелбата на ЕУ за основни права. Конечно, одговорноста мора да се прошири на сите нивоа на власта. Јавните функционери кои го нормализирале непријателството или не го спречиле неговото ширење мора да сносат политичка и правна одговорност. Овие не се исклучителни мерки, туку минимални услови за кредибилитет на секоја членка што тврди дека ја почитува владеењето на правото во Европа.
Ромите живеат на словенечка почва веќе шест века, преживеале фашизам, социјализам и транзиција. Тие совладале нешто што државите никогаш не успеваат – како да се издржи колапс без повторување. Опстанокот на Ромите не е фолклор, туку политичка меморија, доказ дека законот има смисла само кога е заеднички. Ако Европа сака повторно да го открие значењето на цивилизацијата, треба да почне од оние што најмногу ги запоставила. Моќта не трае преку контрола, туку преку грижа.
Словенија денес стои меѓу настап и принцип. Може да продолжи да управува преку страв или да ја обнови легитимноста преку законот. Правдата за Алеш мора да биде целосна и правична, а заштитата на Ромите еднакво вистинска. Тоа не се паралелни патишта, туку иста патека назад кон демократијата. Државите не пропаѓаат со инвазија, туку одвнатре, кога довербата меѓу граѓаните и законот исчезнува. Тој распад веќе има лице – Ромите, кои ја носат тежината на неисполнетите европски ветувања, а сепак остануваат нејзин најтраен доказ за отпорност. Нивната безбедност ќе одлучи дали Словенија, и со неа Европа, сè уште се сеќава што значи да се биде цивилизиран.
