Монокелијската бура, по дефиниција, претставува изолиран атмосферски систем составен од едно јадро – за разлика од мултикелијските и суперќелиските бури што се движат низ пошироки подрачја. Овие појави најчесто се случуваат во топли и нестабилни денови, кога земјата е прегреана, а воздушната маса содржи доволно влага за да го поттикне вертикалниот развој на облаци. Во такви услови, бурниот систем создава таканаречен „даунбруст“ – силен, вертикален налет на студен воздух што се спушта со голема брзина кон земјата, предизвикувајќи оштетувања со интензитет сличен на торнадо, но без неговата кружна структура.
Последните неколку години Балканот беше сведок на неколку такви разорни настани. Во Стајковци во рок од два часа се излија над 90 литри дожд на метар квадратен. Водата поплави домови, уништи патишта и предизвика огромна штета – се покажа дека во прашање е токму монокелијска бура. Во Јабланица, Босна и Херцеговина, ненадејна бура проследена со поројни врнежи и свлечишта однесе најмалку 16 животи во октомври 2024 година. Според сведоштвата, дождот започнал во текот на ноќта, за само неколку часа уништувајќи цели села и патишта. Повеќе куќи биле затрупани под карпи што се одрониле од локален рид, а некои области беа целосно отсечени од светот.
Овие бури доаѓаат често без класично невреме, без значителна најава, што ја прави прогнозата за нив многу сложена.
Климатските промени ги прават бурите помоќни и поразорни
Слични сценарија годинава се случуваат и во други делови од регионот. Во 2025 година, делови од Хрватска, Србија, Грција и Турција беа зафатени од силни поплави и пожари – парадоксални, но поврзани појави. Додека едни региони се дават во дожд, други страдаат од екстремна суша. А кога конечно дождот доаѓа, сувата почва не може да ја апсорбира водата, што создава опасни услови за надоаѓање на водени маси и лизгање на теренот.
Метеоролозите предупредуваат дека овие настани не се нови, но зачестеноста и интензитетот се во пораст – што е директно поврзано со климатските промени. Потоплиот воздух задржува повеќе влага, а кога ќе се наруши атмосферата, се ослободува енергија во облик на врнежи, громови и налети на ветар со потенцијал да направат сериозна штета.
Покрај бурите, летото 2025 година беше обележано и со серија пожари кои дополнително ја нагласија сериозноста на климатските влијанија. Во Македонија, Скопје и регионот околу Дојран со денови гореше. Во Грција, повторно беа погодени Евија и околината на Атина, додека во Турција, делови од Анталија и Мерсин се бореа со пламенот кој беше подгреван од екстремни температури и суша. Србија, пак, интервенираше во неколку шумски подрачја во западниот дел од земјата.
Иако не може секој пожар директно да се припише на климатските промени, научниците се согласни дека топлите бранови, долготрајната суша и променетите шаблони на врнежи создаваат идеални услови за нивна појава и распространување. Климатската криза не значи само глобално затоплување, туку и поголема фреквенција на екстремни настани – и бури и пожари – што бараат нов пристап кон управувањето со ризици.
Во иднина, се очекува овие феномени да станат почести и поинтензивни. Според податоците на Европската метеоролошка служба, бројот на денови со високи температури и нестабилна атмосфера се зголемува, особено во југоисточна Европа. Ова значи дека појави како монокелијските бури, кои порано се сметаа за редок феномен, сè повеќе ќе стануваат нормалност.
Во ваков контекст, алармантно е што дел од институциите сè уште немаат развиени капацитети за навремено предупредување, анализа и соодветна реакција. Локалните заедници, особено во руралните подрачја, остануваат најранливи. Неопходно е да се инвестира во образовни програми за подигнување на свеста, но и во модерни системи за мониторинг и рана интервенција.
Научниците предупредуваат дека екстремните временски појави стануваат сè поинтензивни поради климатските промени. Високите температури во текот на летото го сушат земјиштето, а кога дождот конечно ќе дојде – почвата не може да ја апсорбира водата. Овој хидролошки дисбаланс создава совршена позадина за flash floods и свлечишта со разорна моќ.
Иако временските екстреми не се нова појава, она што е ново е фреквенцијата и интензитетот со кои се случуваат. Науката е јасна: климатските промени, поттикнати од глобалното затоплување, придонесуваат за појава на сè почести, посилни и понеочекувани атмосферски нарушувања. Потоплата атмосфера задржува повеќе влага – кога ќе се создадат услови за дожд, таа енергија се ослободува во еден потег, понекогаш за неколку часа.
Причини и механизми: Што стои зад екстремите?
Покрај глобалното затоплување, неколку локални фактори дополнително ја влошуваат ситуацијата:
- Непланирано градење: Урбанизација без почитување на природниот релјеф и без заштитни појаси.
- Ерозија и сечење шуми: Падините се ранливи на лизгање.
- Недоволна превенција: Немање заштитни канали, насипи и одводни системи.
- Слаба јавна информираност: Граѓаните често не знаат што да прават кога доаѓа опасноста.
Може ли да се предвиди?
Современата метеорологија, преку доплерски радари и сателитски модели, овозможува рано предупредување – но само таму каде што тие се достапни. Во голем дел од регионот, вклучувајќи ја и Македонија, покриеноста со современа радарска мрежа е делумна или недоволна. Дури и кога технологијата постои, брзината со која се развиваат некои појави, како микробурите, остава многу мал простор за реакција. Клучна улога имаат локалните системи за брза мобилизација, информирање и евакуација.
Што може да се направи?
Природата не простува небрежност. Одговорот не треба да доаѓа дури откако ќе пристигне катастрофата. Потребни се системски мерки:
- Подобрување на хидрометеоролошката инфраструктура;
- Урбанистичко планирање засновано на климатски и геолошки ризици;
- Заштита на шумите и природните бариери;
- Јавна едукација и тренинзи за реагирање при катастрофи.
Пожарите – другата страна на истата приказна
Покрај поплавите, 2025 година донесе и разорни пожари низ регионот. Во Македонија, Грција, Турција и Србија, високите температури и долготрајната суша доведоа до сериозни пожари кои зафатија шуми, населени места и земјоделски површини. Дел од пожарите се последица на човечки фактор – невнимание или подметнување – но нивната брзина и обем се поттикнати од истите климатски услови кои ги носат и поплавите. Површините се суви, ветрот силен, а институциите често неподготвени.
Екстремите нема да исчезнат. Напротив, науката предупредува дека тие ќе стануваат сè почести и посилни. Но последиците не мора да бидат катастрофални. Јабланица, Стајковци, и многу други места не треба да останат само како трагични спомени, туку како потсетник за тоа што мора да се промени. Климатската реалност е веќе тука – прашањето е каква ќе биде нашата одговорност.
Сите досегашни примери – од Стајковци до Јабланица, од пожарите во Евија до поројните води во Вараждин – говорат за едно: не живееме повеќе во „нормална“ климатска епоха. Климатските промени не се прогноза за иднината – тие се реалност која веќе ги менува нашите животи, инфраструктура и безбедност.
Врз основа на сето наведено, неопходен е целосен и структуриран пристап – со креирање на стратегии, елаборати, програми за превенција, но и планови за брзо делување во кризни ситуации. Европската комисија и стручните тела на ЕУ веќе подолго време укажуваат дека средствата од ИПА-фондовите треба приоритетно да се насочуваат токму во овие насоки – кон заштита од природни непогоди, наместо кон реакции по нив.
Според сите достапни анализи, Јужна Европа и Балканот – меѓу кои и Македонија – ќе бидат меѓу најпогодените региони од климатските последици. Поплави, свлечишта, одрони, ерозивни бранови и наноси веќе не се хипотетичка закана, туку дел од нашето секојдневие. Затоа, потребни се интегрирани, а не фрагментарни решенија – идентификација на ризични зони, мапирање на сливни подрачја, изградба на соодветни каналски системи, катастри на ризични точки, стабилизација на ерозивни терени, но и заштита на зелените појаси како природни бариери.
Исто така, неопходно е сериозно техничко, кадровско и стратешко зајакнување на Управата за хидрометеоролошки работи, со проширување на мрежата од автоматски мерни станици и подобрување на предиктивните капацитети. Центарот за управување со кризи мора да добие не само техничка поддршка, туку и отворен канал на соработка со научната заедница – со редовни консултации, размена на мислења и заедничко планирање.
Природата нема да нѐ чека. Одговорот на државата мора да биде проактивен, стручен и континуиран. Само така трагедиите нема да се повторуваат како вест, туку ќе останат како предупредување.
