Додека траат жестоките напади на Израел врз Иран и тензиите меѓу овие две земји достигнуваат ново ниво, фокусот на повеќето аналитичари е насочен кон воената динамика на конфликтот. Но, едно од прашањата е – дали оваа ескалација може да доведе до пад на иранскиот режим?
Израелскиот премиер Бенјамин Нетанјаху изјави во интервју за Fox News, на прашање дали промена на иранскиот режим е дел од израелската воена цел, дека таа „секако би можела да биде резултат, бидејќи режимот во Иран е многу слаб“.
Нетанјаху вели дека Израел има две цели во Иран. Се чини дека постои и трета.
Падот на иранскиот режим би значел вистинска тектонска промена не само за Блискиот Исток туку и за глобалниот поредок. Израел на 13 јуни изведе напад на Иран од невидени размери, гаѓајќи стотици воени и нуклеарни цели со цел да го спречи Техеран да развие атомско оружје.
Во нападите загинаа најмалку 224 лица, а повеќе од 1000 беа повредени, според официјалниот извештај објавен вчера. Меѓу загинатите се Хосеин Салами, командантот на Револуционерната гарда, еден од најмоќните луѓе во Иран, како и шест истакнати нуклеарни научници. Загина и шефот на иранската разузнавачка служба, Мохамад Каземи.
Незадоволството трае долго
Непосредно пред почетокот на оваа ескалација, во Иран се одржаа низа протести против режимот, како продолжение на долгогодишен континуитет на отпор, особено меѓу младите. Последниот голем бран протести изби во 2022/2023 година, по смртта на Махса Амини, млада жена приведена од моралната полиција поради „неправилно носење хиџаб“.
Најкрвавиот бран протести се случи во ноември 2019. Според извештаи на Амнести Интернешнал и други организации, беа убиени најмалку 300 луѓе. Забележани се и големи протести во 2009 и 2017 година.
Власт во Иран е заснована на шеријатот
Исламската Република Иран е воспоставена по револуцијата во 1979 година, кога беше симнат шахот Мохамед Реза Пахлави и укината монархијата. Највисоката власт во државата ја има врховниот лидер ајатолах Али Хаменеи, кој ја извршува оваа функција од 1989 година.
Самиот поим „исламска држава“ означува облик на држава или политички систем во кој власта е заснована на исламскиот закон (шеријат), длабоко вкоренет во секојдневниот живот. Накратко, Иран е репресивна и недемократска држава во која моќта е концентрирана во рацете на верската елита.
Ведран Обуќина, политиколог и раководител на Студиската група за Турција и Блискиот Исток при Институтот за европски и глобализациски студии, одговара на прашањето колку е отпорен иранскиот политички систем на внатрешни кризи.
„Иранскиот систем е отпорен на внатрешни кризи, што се виде во изминатите 45 години колку што постои Исламската Република. Не го срушија ни санкциите, ни војната со Ирак, ниту различните фракции што се обидоа да го ослабат со востанија низ годините. Опстануваше преку репресија, но и преку прагматичноста на врховниот лидер кој балансираше меѓу идеи и фракции.“
„Сериозен раскол е можен, но тоа треба да биде нешто што целосно ќе го замени постојниот систем. Засега не се гледа таква одлучна алтернатива. А израелските напади се водат од луда идеја дека ако бомбардирате некого, тој ќе се побуни против сопствената држава. Тоа доволно говори за менталниот склоп на израелската влада“, објасни тој за index.hr
„Мислам дека внатрешните слабости на режимот во Иран произлегуваат токму од тоа што народот е многу несреќен. Тоа е можеби најточниот збор. Луѓето се незадоволни затоа што мора да трпат не само од власта, туку и од санкциите и нападите.“
„Но тешко ми е да кажам дека тоа некогаш била секуларна држава, никогаш не била таква. Тоа се митови. Тоа беше апсолутна монархија со религиски елемент, но пред сè националистичка. Пред 1979 година, тоа беше диктатура од Третиот свет“, вели тој.
Тој додава дека во хипотетичко сценарио би било тешко да се претпостави каков би бил новиот режим.
„Се зборува за враќање на Реза Пахлави, синот на симнатиот Мохамед Реза Пахлави. Тоа се романтичарски погледи, како што кај нас има романтика кон Тито. Таа ситуација не е реална. Поверојатно е воспоставување на поумерена исламистичка влада, која ќе биде прифатлива за конзервативната, исламски инспирирана струја, но повторно ќе ја отвори земјата кон Западот. Како што е случајот со Турција“, рече тој.
Јасно е дека и само ослабување на режимот би предизвикало тектонски промени во регионот и светот. Иран со децении градел мрежа на милитантни групи низ Блискиот Исток за ширење на своето влијание. Клучна улога има Револуционерната гарда и нејзината елитна единица Кудс Форс, која со години обезбедуваше оружје и финансирање на исламистички групи во Либан (Хезболах), Палестина (Хамас, Исламски џихад) и Јемен (Хути).
Израел само во последната година изведе серија систематски и разорни удари врз таа мрежа, значително ја ослабувајќи. Неоспорно е дека, во случај на пад на режимот, овие групи би останале без лидерство и поддршка.
Би се промениле и односите на светско ниво. Русија и Иран изградија блиско стратешко партнерство, особено по почетокот на војната во Украина, кога Техеран почна да ѝ испорачува дронови и воена опрема на Москва.
Двете земји во јануари потпишаа договор за стратешко партнерство што вклучува поблиска одбранбена соработка. Тоа е нешто што сериозно го загрижува Западот. Падот на режимот во Иран и губењето на сојузник во Блискиот Исток би ја ослабиле и руската позиција во регионот.
Се разбира, сите овие сценарија се хипотетички, но во време кога целиот свет се наоѓа на работ на големи геополитички промени, ниту едно не смее да се занемари.
