Воздухот во Скопје одамна е премногу густ за да се сведе на бројка или на обична еколошка вест. Тој е архива на сите наши нееднаквости — и сите наши слепи точки. Изложбата „Сè што ни е заедничко (Институција која дише)“ го користи токму тој воздух како почетна точка, но брзо ја напушта локалноста: станува карта за читање на насилства, системи и тела што историјата ги држела без здив.
Тоа што се случува овде — мириса исто како она што се случува во Газа, Луизијана или Бејрут. Истите механизми, истиот токсичен притисок, истите тела што дишат поцрно од другите. Кураторките Мира Гаќина и Јованка Попова не третираат воздух како метафора, туку како фактичка политичка материја. Како доказ. Како прашање: кој дише? И уште поважно: кој има право да остане жив?
Овде нема декоративна уметност, ниту убави концепти за во каталог. Ова е изложба што ја отвора институцијата како бел дроб — и веднаш проверува кој воопшто имал пристап до кислород. А разговорот што следи не е обид да им се објасни нешто на оние што „знаат“. Туку да се именува она што секогаш било тука — само невидливо колку и самиот воздух.
Трн: Што ве мотивираше да ја замислите изложбата околу воздухот како заеднички ресурс — и како политичка, и како физичка материја?
Мира и Јованка: Почнавме од загадениот воздух во Скопје, но многу брзо сфативме дека воздухот е глобален политички простор.
Првичната мотивација беше многу локална, секојдневното задушување во Скопје, чувството на невозможност да се дише, токсичноста што еднакво ја чувствуваат и телото и политичката свест. Но кога почнавме да размислуваме пошироко, стана јасно дека загадениот воздух не е само еколошки проблем, тој е симптом на системи на нееднаквост, насилство и структурно исклучување.
Во повеќето од изложените дела го препознавме истиот механизам што го живееме локално, но радикално засилен и јасно структуриран, воздухот како средство за контрола, репресија и колонијално управување. Од токсичните облаци над Газа или Бејрут, до „Алејата на ракот“ во Луизијана, каде Афроамериканците и кои историски биле поништени денес дишат најтоксичен воздух, сфативме дека прашањето „кој дише?“ е во суштина прашање за политичка моќ.
Така воздухот стана наша заедничка точка, она „се што ни е заедничко“ во многу поширок систем, институционален, историски и телесен.
Трн: Зошто воздухот, според вас, е толку силен показател на нееднаквост — кој дише лесно, а кој дише со мака?
Мира и Јованка: Воздухот е ресурс што го делиме автоматски, но не и еднакво. Токму затоа е толку силен показател на системска нееднаквост. Богатите можат да купат филтри, да создадат приватни оази или едноставно да се отселат, маргинализираните остануваат, врзани за местата каде што воздухот е најзагаден.
Во делото на Дурмиш Ќазим, македонски уметник од ромско потекло, видливоста на ромското тело во институционалниот простор функционира како метафора на ова, кој има право на воздух, но и кој има право на присуство, кој воопшто е забележан? Портретот nа Дурмиш е тивок, но политички радикален, тој ја прикажува невидливоста како насилство.
А делата на Форензичка Архитектура, палестинската уметница Џумана Мана, и Палестинскиот музеј ја покажува најдраматичната форма на овој проблем: кога цела територија останува без здив, физички, симболички и медиумски. Ние ги вклучуваме токму затоа што одбиваме да молчиме пред ова насилство.
Трн: Како уметноста може да помогне да го „видиме“ она што е невидливо: загадувањето, токсичните системи, институционалните празнини?
Мира и Јованка: Постојат примери на уметници, меѓу кои и Форензичка архитектура, чии методологии ни беа особено важни во оваа изложба, токму затоа што тие визуелните методи ги комбинираат со форензички истражувања. Тие функционираат како истражувачки тим составен од архитекти, програмери, адвокати, филсмки работници, истражувачки новинари и активисти, и нивната визуелна работа многу често завршува како доказен материјал во судски процеси за различни форми на неправда.
Во делото Cloud Studies тие ни покажуваат дека еден облак никогаш не е само облак. Тоа е оружје. Може да биде облак од солзавец, хемиско оружје, фабрички отпад или експлозија и речиси секогаш паѓа врз истите луѓе, оние кои немаат моќ да избегаат од токсичната атмосфера што некој друг ја создава.
Преку нивните форензички методи гледаме како воздухот станува документ, кој истиот го искористува како убивствена алатка, кого погодува, и како насилството се шири тивко, преку самата атмосфера. Тие ги прават видливи токсичните облаци и загадувањата кои инаку би ги сведувале на „инциденти“ или „колатерална штета“.
Накратко кажано, уметниците во оваа изложба ни помагаат да увидиме дека воздухот што го дишеме е директен резултат на одредени политики, и на последиците што тие ги произведуваат врз одредени заедници.
Трн: Што точно значи концептот „институција која дише“ — и како МСУ се обидува да го претвори ова во жива практика, а не само во изложбен концепт?
Мира и Јованка: Институција која дише е институција што е отворена, инклузивна и рамноправна за сите, а тоа значи дека ги препознава различните здивови, различните искуства и различните начини на постоење во заедницата.
За нас, тоа не е само убав концепт на хартија. Тоа е практична обврска.
Да бидеш дел од институција која дише значи да се отвораш за заедници кои традиционално биле исклучени, да создаваш услови секој да се чувствува виден и слушнат, да ја делиш моќта наместо да ја концентрираш, да го преиспитуваш сопствениот институционален воздух и атмосфера.
Преку проектите како „Институционални градини“ на Зорица Зафировска, ние истражуваме како музејот може да функционира како екосистем одговорен, грижлив.
Преку вклучувањето на уметници и колективи како Палестинскиот музеј, покажуваме дека институцијата не смее да молчи во моменти кога одредени заедници остануваат без здив, ниту буквално, ниту симболички, ниту политички.
Преку прикажување дела како оние на Дурмиш Ќазим, се справуваме со прашањата за видливост, застапеност и рамноправност во сопствениот простор. „Институција која дише“ е, всушност, институција која слуша, реагира, и несе плаши да носи одговорност.
Тоа е музеј кој не се обидува да биде совршен, туку да биде жив, да учи, да се прилагодува и да создава услови каде што сите можат да дишат подеднакво.
Трн: Каква реакција од публиката ја очекувате — провокација, дијалог, емоција, свест или конкретна акција?
Мира и Јованка: Искрено, очекуваме сè тоа заедно. Веројатно некој ќе биде провоциран, некој ќе биде поведен од емоција, некој ќе влезе во дијалог, а некој едноставно ќе стане посвесен за загадениот воздух што го дише. За нас, важно е да се отвори заедничко размислување, чувство дека овие не се туѓи теми, туку дека сите сме дел од истата токсична атмосфера, па заедно и здружено секако можеме да издејствуваме промена. Следниот чекор е секогаш заедничка акција, затоа што не сакаме да останеме неми пред овие важни прашања, ниту кај нас, ниту пошироко, бидејќи тие се длабоко поврзани.
Прекрасен пример за тоа е проектот на Зорица Зафировска кој спојува ученици, наставници, градинари, еколози, активисти, вработени од МСУ и случајни минувачи во мали, но значајни акции што создаваат чувство на заедништво.
Дури и кога се работи за мали гестови.. и да, ако некој дома засади едно семенско топче подготвено од Зорица, или го фрли на место што му треба зеленило, тоа за нас е веќе конкретна акција. Тоа е веќе промена. Тоа е дефинитивно дел од заедничката приказна на оваа изложба.
