Во последните години, ракот на дојка сѐ појасно се наметнува како најголемиот здравствен предизвик за женската популација во Република Северна Македонија. Според податоците на националните здравствени институции, оваа болест не само што е водечка причина за смртност од рак кај жените, туку и бележи загрижувачки тренд на пораст и во бројот на новооболени и во бројот на починати.
Во 2010 година, 310 жени во Македонија ја загубиле битката со ракот на дојка, што претставувала морталитет од 30 на 100.000 жени. Единаесет години подоцна, таа бројка се зголемила: во 2021 година починале 337 жени со стапка од 32,6 на 100.000. Следната, 2022 година, бројот скокнал на 356 со стапка од 38,5, додека во 2023 година биле регистрирани 346 смртни случаи со стапка од 37,5 на 100.000 жени. Овие бројки не се само статистика – тие се животи, семејства, мајки, сестри и пријателки.
Говорејќи за секојдневието по дијагнозата, Ана Марјановиќ открива дека животот не запира – само се менува начинот на кој се живее.
-Секојдневието, и покрај дијагнозата, продолжува да биде исполнето со обврски и активности – деца, дом, работа. Често знаеме да се пошегуваме дека ракот очигледно не знае дека имаме живот, исто како што и животот не знае дека имаме рак. Кога ќе ја добиете дијагнозата, сфаќате дека борбата е единствената опција – откажувањето не постои. Со тек на време учите да ги поминувате најтешките моменти со храброст и одлучност. Да не им дозволите на проблемите да ве обземат – едноставно учите поинаку да реагирате на тоа што не може да се промени и не зависи од вас. Но исто толку важно е да си дозволите да плачете, да се смеете, едноставно да чувствувате. Сите емоции, и позитивни и негативни, мора да најдат простор да излезат од вас. Тоа е дел од процесот на заздравување, и на телото и на душата – раскажува Ана.
Нејзините зборови се потсетник дека зад секоја статистика стои лична приказна исполнета со борба, љубов и сила – и дека животот продолжува, и покрај дијагнозата.
Слично загрижувачки се и податоците за инциденцата – бројот на новооболени жени. Во периодот од 2017 до 2021 година, ракот на дојка бил најчесто дијагностицираната малигна болест кај жените во земјата. Во 2017 биле регистрирани 808 нови случаи (78,03 на 100.000 жени), во 2019 – 778 (75,13 на 100.000), а во 2021 повторно раст – 806 новозаболени со инциденца од 87,08 на 100.000.
Овие бројки укажуваат на континуирана присутност на болеста, со потенцијална опасност од понатамошно влошување ако не се преземат координирани акции на време.
-Отвореноста, според моето лично искуство, е клучна. Јас за болеста и за третманот зборував отворено дури и со своите деца и верувам дека тоа беше исправна одлука. Од првиот момент имав силна поддршка од родителите, семејството и пријателите, но вистинското разбирање и сочувство ги најдов кај моите ‘Пеперутки’ – жените кои се соочуваат или веќе се соочиле со истата дијагноза. Тие ме научија дека споделеното искуство има неверојатна сила. Токму поради нив денес зборувам отворено и јавно – за следната Пеперутка да знае дека не е сама, дека нејзиниот пат веќе бил изоден од други жени пред неа- додава Ана.
Говорејќи за важноста на редовните прегледи и свесноста во општеството, Ана нагласува дека знаењето и раното откривање можат да спасат живот.
-Во Македонија недостасува доволно информираност и едукација кога станува збор за ракот на дојка. А знаењето е навистина клучно – може да направи огромна разлика во текот на лекувањето и во исходот. Иако не постои сигурна превенција од ракот, познавањето на ризик-факторите и грижата за сопственото здравје се важни. Ниту здравиот начин на живот, ниту чистата фамилијарна историја не гарантираат заштита, но редовните самопрегледи и раната детекција можат буквално да ви го спасат животот.
Како општество, мораме да направиме сериозни промени, пред сè во начинот на кој гледаме на оваа болест. За жал, ракот сè уште е табу-тема кај нас – нешто за што се зборува тивко или воопшто не се зборува. А причината за тоа е незнаење, недоволна свесност за болеста, за третманите и за фактот дека со оваа дијагноза може да се живее, не само да се преживува,- завршува Ана.
Глобалната слика: Една дијагноза – секоја минута
Проблемот, се разбира, не е изолиран само на Македонија. Во рамките на Европскиот регион на СЗО, секоја минута една жена добива дијагноза за рак на дојка. Тоа значи дека во текот на еден ден, повеќе од 1.400 жени во Европа ќе дознаат дека имаат рак на дојка. Многу од нив ќе се соочат со страв, неизвесност, болни терапии и долг процес на лекување. Но постои и добра вест: ракот на дојка е една од ретките форми на рак кои се високо излечиви – доколку се откријат навреме и ако пациентката добие соодветен третман.
Глобално, Светската здравствена организација укажува дека ракот на дојка е најчестиот вид на рак кај жените, со преку 2,3 милиони нови случаи годишно. Тој е и водечка причина за смртност од рак кај жените на светско ниво. Сепак, преживувањето значајно варира – од земја до земја, и често зависи од тоа колку е развиена здравствената инфраструктура и достапноста до скрининг, дијагностика и лекување.
Во западноевропските земји, каде скринингот е редовен и достапен, стапките на преживување пет години по дијагноза се над 85%. Во неразвиените или транзициските земји, вклучувајќи ја и Македонија, тие проценти можат да бидат значително пониски. Причината? Доцна дијагностицирање, ограничен пристап до современи методи на лекување, и – не помалку важно – недоволна јавна свест.
Што е рак на дојка, и зошто е толку важен раниот скрининг?
Ракот на дојка претставува малигна неоплазма што најчесто потекнува од каналчињата или лобулите на дојката. Тоа е сложена болест со различни подтипови, и секоја жена може да развие различна форма на болеста. Најчесто се појавува како безболна грутка во дојката, но симптомите можат да вклучуваат и промени во кожата, брадавицата или исцедок. За жал, во раните фази, често нема очигледни симптоми – поради што редовниот скрининг е од клучно значење.
Методите за рана дијагноза вклучуваат:
- Мамографија – најшироко користена метода за откривање рак на дојка кај жени над 40 години.
- Ултразвук – често користен кај помлади жени или како дополнување на мамографијата.
- Магнетна резонанца (MRI) – за жени со висок ризик или нејасни наоди.
- Самопреглед и клинички преглед – алатки за подигање на свеста и рано препознавање.
Кога ракот на дојка ќе биде откриен во прва или втора фаза, шансите за целосно излекување се значително повисоки – често над 90%. Како што болеста напредува, третманот станува покомплексен, поинтензивен и, во многу случаи, помалку успешен.
Лекување и прогноза
Современите терапии за рак на дојка вклучуваат хируршки зафати (лумпектомија или мастектомија), радиотерапија, хемотерапија, хормонска терапија и нови таргетирани терапии. Во идеален систем, секоја пациентка добива персонализиран третман според типот на туморот, хормоналниот статус и стадиумот на болеста. Но, во пракса – особено во системи со ограничени ресурси – пациентките честопати се соочуваат со листи на чекање, недостаток на лекови или опрема и психолошки товар што ретко се третира системски.
Македонија, иако има достапни основни онколошки услуги, сѐ уште не располага со национален скрининг-програм што опфаќа доволен број на жени. Истовремено, недостасуваат и соодветни едукативни кампањи кои ќе ги поттикнат жените на редовна контрола и самопреглед.
Надежта лежи во раното откривање
Секоја минута е важна. Тоа не е само статистички факт – туку реалност што ја менува судбината на илјадници жени и нивните семејства секој ден. Во свет каде медицината секојдневно напредува, недозволиво е жените да умираат од болест што е во суштина излечива.
Македонија мора итно да инвестира во системски скрининг, достапност на дијагностика, психосоцијална поддршка и навремено лекување. Секоја жена треба да има еднаква шанса за живот без разлика на тоа каде живее или какви се нејзините финансиски можности.
Промената започнува со свесност, продолжува со акција, и завршува со спасени животи.
