Припитомувањето на коњите веројатно не се случило како што мислевме

Низ историјата, ниту едно животно немало подлабоко влијание врз човечките општества од коњот. Меѓутоа, прашањата за тоа кога и како луѓето ги припитомиле коњите остануваат мистерија.

Пред околу половина милион години, човечките предци ловеле коњи со дрвени копја и ги користеле нивните коски за да направат рани алатки. За време на доцниот палеолит, пред околу 30.000 години, древните уметници често избирале диви коњи за свои музи. Ова се најчесто прикажаните животни во евроазиската пештерска уметност.

По првите случаи на припитомување, коњите станале централни во животот на сточарите на пасиштата во Внатрешна Азија (континентални области на Северна, Централна и Јужна Азија), а причината за технолошките пронајдоци како што се кочијата, седлото и увозот што воделе коњите станале примарен начин на движење за патување, комуникација, земјоделство и војување низ поголемиот дел од античкиот свет.

Кога тргнал на своите прекуокеански патувања, човекот природно донел коњи со себе, а овие животни на крајот стигнале до бреговите на секоја континент, дури и на Антарктикот, барем накратко.

Како резултат на нивното ширење, се случувале промени во околоината, општествените структури и економиите на размери досега невидени. На крајот, само индустриската механизација ја замени нивната речиси универзална улога во општеството.

Поради нивното огромно влијание во обликувањето на колективната човечка приказна, откривањето кога, зошто и како биле припитомени коњите е клучен чекор кон разбирање на светот во кој живееме сега.

Сепак тоа е предизвикувачко за научниците и историчарите. Во книгата, Hoof Beats: How Horses Shaped Human History, Вилијам Тејлор, доцент и куратор по археологија на Природонаучниот музеј на Универзитетот во Колорадо во Болдер, собрал нови археолошки докази кои го ревидираат она што научниците сметале дека го знаат за овој процес.

Со текот на годините, речиси секое време и место на Земјата е опишано како можна почетна точка за припитомување коњи, од Европа пред десетици илјади години, до места како Саудиска Арабија, Анадолија, Кина, па дури и Америка.

Сепак, далеку подоминантната хипотеза за припитомување на коњите беше индоевропската хипотеза, позната и како Курганова хипотеза.

Според тврдењата на оваа хипотеза, некаде во четвртиот милениум пред нашата ера или малку порано, жителите на степите на Западна Азија и областа околу Црното Море, правеле кургани – голем погребални хумки и јавале коњи. Приказната вели дека новооткриената мобилност на овие рани јавачи помогнала да се дојде до масовна миграција низ континентот, ширејќи ги индоевропските јазици и култури на нивните предци низ Евроазија.

Прашањето што природно се наметнува е дали има докази за поддршка на курганската хипотеза за првото припитомување на коњот.

Меѓу најважните траги, на кои почива хипотезата, се коските и забите на старите животни, кои се предмет на проучување во дисциплината позната како археозоологија. Во текот на изминатите 20 години, археозоолошките податоци се појавија дека ја поддржуваат идејата дека коњите првпат биле припитомени на локациите околу селото Ботаи во Казахстан, каде што научниците пронашле големи количини коњски коски на места кои датираат од четвртиот милениум п.н.е.

Почнаа да се акумулираат други видови убедливи посредни докази. Археолозите откриле докази за нешто што изгледало како дупки на столбовите на оградата, кои би можеле да бидат дел од антички методи за врзување на коњите.

Пронајдени се и фрагменти од керамички садови со остатоци од маснотии од коњи кои, врз основа на мерењата, се чини дека биле таложени во текот на летните месеци, кога можело да се собере млеко од домашните коњи.

Сепак, доказите за раното припитомување на коњите се пронајдени во промените пронајдени во забите и вилиците на некои коњи од ерата на културата Ботаи. Како и забите на многу модерни и древни коњи кои се користеле за јавање, овие коњски заби се чинеше дека се истрошени од некој вид џвакање.

Заедно, податоците силно сугерираат дека коњите биле припитомени во северен Казахстан околу 3500 п.н.е., кој не е баш татковина на членовите на културата Јамна, но географски е доволно блиску за да ја поддржи основната курганова хипотеза.

Сепак, некои аспекти од приказната за коњите од времето на културата Ботаи не се поклопуваат.

Од самиот почеток, неколку студии покажаа дека мешавината на остатоци од коњи пронајдени во селото Ботаи е различна од оние пронајдени во повеќето подоцнежни култури: остатоците биле рамномерно поделени помеѓу мажјаци и жени, главно од здрава репродуктивна возраст. Таквото редовно убивање на здрави животни на возраст за размножување би го уништило стадото за размножување.

Таквата демографска мешавина е вообичаена кај ловените животни. Некои остатоци од коњи од областа имаат дури и траги од стрели, што укажува дека биле ловени и не заклани.

Овие дилеми го попречуваат консензусот за поврзаноста на културата на Ботаи со припитомувањето на коњите.

Во последниве години, додека археолошките и научните алатки дополнително се развиваа и подобруваа, клучните претпоставки за културите Ботаи и Јамна и раните поглавја од приказната за припитомениот коњ беа доведени во прашање.

Прво, подобрените биомолекуларни алатки покажуваат дека што и да се случило околу селото Ботаи немало многу врска со припитомувањето на денешните коњи. Нуклеарното геномско секвенционирање открило во 2018 година дека коњите од селото Ботаи не биле предци на домашните коњи, туку на азискиот див коњ (познат и како дивиот коњ на Пржевалски и монголскиот коњ), див роднина и жител на степата што никогаш не бил припитомен.

Потоа, кога професорот Вилијам Тејлор и неговите колеги ги преиспитале скелетните карактеристики на коњите за кои експертите верувале дека биле користени за јавање во Ботаи, тие увиделе дека слични карактеристики  биле забележани како кај дивите коњи од леденото доба на Северна Америка, кои сигурно никогаш не биле јавани.

Иако јавањето може да предизвика препознатливи промени во забите и коските на вилицата, малите проблеми забележани кај коњите Ботаи може да се припишат на природните варијации или навиките на животниот стил, заклучи тимот на Тејлор.

Врз основа на овие наоди, повторно е отворено прашањето дали коњите се користеле за транспорт во нивната култура.

Во текот на изминатите неколку години, обидот да се расветлат археолошките докази за припитомување на коњите станаа сè поконтрадикторни.

На пример, во 2023 година, археолозите забележаа дека проблемите со скелетот на колковите и нозете на членовите на културата Јамна и раните народи од источноевропските области личат на проблемите пронајдени кај јавачите на коњи, што е во согласност со хипотезата на Курган.

Но, проблеми како овие може да бидат предизвикани и од други видови на транспорт на животни, вклучувајќи ги и количките со говеда што се пронајдени.

Како треба археолозите да ги сфатат овие спротивставени сигнали? Појасната слика можеби е поблиска отколку што мислиме.

Детална геномска студија на раните евроазиски коњи, објавена во јуни 2024 година во списанието Nature, покажува дека коњите од ерата и областа на културата Јамна не биле предци на првите домашни коњи, познати како лоза DOM2.

Коњите од културата Јамна не покажале генетски докази за строга контрола врз репродукцијата, како што се промените што се случуваат при вкрстувањето помеѓу крвни сродници.

Наместо тоа, првите коњи од линијата DOM2 се појавуваат непосредно пред 2000 година п.н.е., што е долго по миграциите на членовите на културата Јамна и непосредно пред првите погребувања на коњи и коли.

Досега, сите докази се чини дека се приближуваат кон идејата дека припитомувањето на коњите веројатно се случило во степите на Црното Море, но многу подоцна отколку што сугерира хипотезата на Курган.

Така, луѓето почнале да ги контролираат коњите непосредно пред експлозивното ширење на коњи и коли низ Евроазија во почетокот на вториот милениум п.н.е.

Сè уште има нејаснотии, се разбира. Во најновата студија, авторите укажуваат на некои смешни обрасци во податоците поврзани со ботаичната култура, особено флуктуациите во генетските проценки во текот на една генерација.

Колку време е потребно во просек за една популација на животни да произведе потомство? Дали ова може да сугерира дека членовите на културата Ботаи одгледувале азиски диви коњи во заробеништво, но само за да го користат нивното месо, без никаква улога во транспортот? Можеби. Идните истражувања ќе покажат.

Во секој случај, од овие контрадикторни информации, едно размислување стана јасно: најраните поглавја од приказната за припитомениот коњ се зрели за прераскажување.

Извор: РТС