Исмаил Кадаре, албанскиот писател кој ја истражуваше и пишуваше за балканската историја и култура во поезија и белетристика што опфаќа период повеќе од 60 години, почина на 88-годишна возраст, соопшти неговиот издавач.
Бујар Худри, уредник на Кадаре во издавачката куќа Онуфри со седиште во Тирана, рече дека Кадаре починал во понеделникот откако бил итно пренесен во болница, а Ројтерс објави дека писателот доживеал срцев удар.
Пишувајќи под сенката на албанскиот диктатор Енвер Хоџа, Кадаре го испитуваше современото општество низ објективот на алегоријата и митовите во романите, вклучувајќи ги Генералот на мртвата армија, Опсадата и Палатата на соништата. Откако побегна во Париз само неколку месеци пред да се распадне албанската комунистичка влада во 1990 година, неговата репутација продолжи да расте додека постојано се враќаше во регионот во својата фикција. Преведен на повеќе од 40 јазици, тој освои голем број награди, вклучувајќи ја и наградата Man Booker International.
Роден во 1936 година во Ѓирокастер, град на османлиска тврдина недалеку од грчката граница, Кадаре израснал на улицата каде Хоџа живеел една генерација пред тоа. Својата прва збирка поезија ја објавил на 17 години. По студирањето на Универзитетот во Тирана, добил владина стипендија за студирање литература на Институтот Горки во Москва. Тој се вратил во Тирана во 1960 година со роман за двајца студенти кои повторно измислуваат изгубен албански текст. Кога објави извадок во списание, тој веднаш беше забранет.
„Беше добра работа тоа што се случи“, изјави тој за Гардијан во 2005 година. „Во раните 60-ти, животот во Албанија беше пријатен и добро организиран. Еден писател не би знаел дека не треба да пишува за фалсификување на историјата“.
Три години подоцна тој успеа да ја надмине цензурата со „Генералот на мртвата армија“, роман за италијански генерал кој патува низ Албанија во 1960-тите за да ги врати останките на италијанските војници кои загинаа за време на Втората светска војна. Неименуваниот генерал се движи низ озлоглассените села и калливите полиња, преиспитувајќи ја поентата на неговата мрачна мисија: „Кога сè е кажано и направено, дали може еден куп коски сè уште да има име?
Албанските критичари остро го критикуваа роман кој беше многу далеку од социјалистичкиот реализам што го бараше режимот на Хоџа, но кога беше објавен во Франција во 1970 година, предизвика сензација. Ле Монд го поздрави како „зачудувачки и полн со шарм“.
Додека неговиот меѓународен профил нудеше одредена заштита, Кадаре ги помина следните 20 години на трасирање на курсот помеѓу уметничкото изразување и опстанокот. Откако неговата политичка поема „Црвениот паша“ беше забранета во 1975 година, тој наслика ласкав портрет на Хоџа во неговиот роман „Големата зима“ од 1977 година. Во 1981 година ја објави Палатата на соништата, алегориски напад на тоталитаризмот во кој еден млад човек ги открива опасните тајни на владината канцеларија која ги проучува соништата. За неколку часа беше забрането. И покрај овие обрати, Кадаре стана важна фигура во сојузот на албанските писатели и служеше како делегат во Народното собрание. Тој исто така можеше да објавува и да патува во странство.
Кога Хоџа почина во 1986 година, новиот претседател Рамиз Алија почна да презема пробни чекори кон реформите. Кога Берлинскиот ѕид се урна во 1989 година, Кадаре се сретна со претседателот за да расправа за промени. Но, до октомври 1990 година, тој доаѓа до заклучок дека „нема можност за легално спротивставување во Албанија“ и дека „повеќе од која било акција што би можел да ја преземам во Албанија, моето пребегнување ќе помогне во демократизацијата на мојата земја“.
Цитирајќи список од 100 интелектуалци кои беа цел на апсење на албанската тајна полиција, Сигурими, Кадаре побегна во Париз и побара политички азил во Франција.
„Конечниот удар“, изјави тој за Њујорк Тајмс, „беа директните или индиректните закани од Сигурими, кои сакаа да ги подмират старите сметки. Сигурими би ги искористиле првите знаци на немир за да ги подмират тие сметки.
Безбедно преселувајќи се во Париз, Кадаре почнал да објавува дела за подиректно справување со тоталитаризмот. Новелата „Заслепувачкиот ред“ истражува отомански султан кој наложува субјектите што носат „зло око“ мора да бидат слепи, додека Пирамидата ја прикажува изградбата на пирамидата во Гиза како алатка за контрола и потиснување на мегаломанскиот фараон.
Како што растеше неговата репутација, тој ја доби Легијата на честа, како и инаугуративната награда Man Booker International, тогаш награда за животно дело, во 2005 година. Но, овој венец предизвика мноштво непријатни прашања, при што романската писателка Рената Думитраску рече дека неговата кариера е „изградена на сомнителна премиса“, изјавувајќи дека „Кадаре не е Солженицин и никогаш не бил“.
„Како и повеќето негови хомолози во другите комунистички земји“, напиша Думитраску, „Кадаре беше остроумен камелеон, вешто глумеше бунтовник овде-онде за да ги возбуди наивните западњаци кои бараа гласови на несогласување од истокот. Но, нема апсолутно никакво прашање за тоа какво животно бил и со каква глутница трчал; всушност, неговото резиме извикува кариеризам и конформизам“.
Кадаре го отфрли обвинението дека тргувал со лажни акредитиви, сугерирајќи дека неговите клеветници наместо тоа треба да се фокусираат на неговата работа.
„Никогаш не сум тврдел дека сум „дисидент“ во вистинското значење на терминот“, изјави тој за Jerusalem Post. „Отвореното противење на режимот на Хоџа, како отвореното противење на Сталин за време на владеењето на Сталин во Русија, беше едноставно невозможно. Дисидентноста беше позиција која никој не можеше да ја заземе, дури и на неколку дена, без да се соочи со стрелачкиот вод. Од друга страна, самите мои книги претставуваат многу очигледна форма на отпор кон режимот“.
Како што Кадаре продолжи да ја објавува својата суптилна фикција, контроверзноста почна да избледува. Кога неговиот роман за албанска тврдина која се спротивставува на османлиската турска војска во 15 век се појави на англиски јазик во 2008 година, ЛА Тајмс сугерираше дека авторот е „меѓу најпроблематичните од главните писатели во современите западни писма. Но, тоа не треба да ги спречи читателите да уживаат во Опсадата како што е, значајно дело на важен, фасцинантен автор“. Една година подоцна, Кадаре инсистираше на тоа дека „не бил политички писател, а згора на тоа, дека што се однесува до вистинската литература, всушност нема политички писатели. Мислам дека моето пишување не е пополитичко од старогрчкиот театар. Би станал писател каков што сум во кој било политички режим“.
Враќајќи се во Тирана за да го одбележи отворањето на музејот на местото на неговиот поранешен стан во 2019 година, Кадаре изјави за Франс 24 дека неговото дело „ги почитува само законите на литературата, не почитува ниту еден друг закон“.
„Луѓето кои го преживеаја овој период беа несреќни“, рече тој, „но уметноста е над сето тоа. Уметноста не е ниту несреќна ниту среќна под режим“.
