Сцена прва: Сам во редакцијата
Сараево, доцна навечер, мај 2025. Мала редакција во стариот дел од градот, осветлена од трепкачкото светло на застарен монитор. Млад новинар, Емир, седи сам на биро преполно со пожолтени белешки, празни чаши од кафе и полупразна кутија цигари. Колегите одамна си заминале, оставајќи го во тишина прекинувана само од тивкото брмчење на компјутерот. На екранот, аналитика на Гугл прикажува разочарувачки бројки: неговата последна сторија за локална корупција, плод на недели истражување, собрала едвај 200 прегледи. Алгоритмите не ја сакаат вистината, си мисли. Отвора ВИ алатка за анализа на податоци, но прстите му застануваат над тастатурата. Дали да напише сензационален наслов за да привлече кликови? Или да остане верен на својата мисија? Часовникот отчукува 23:47, а сенката на алгоритмите се надвиснува над неговата работа.
Сцена втора: Реалноста
Реалноста за новинари како Емир во Југоисточна Европа не е драмска претстава – таа е сурова борба за опстанок. Во регионот, каде економската нестабилност и политичките притисоци се секојдневие, медиумите се соочуваат со двојна закана: финансиски притисок и доминација на технолошките гиганти. Пребарувачите на вести како Гугл Њуз и вештачката интелигенција (ВИ) го редефинираат новинарството, обликувајќи го начинот на кој приказните стигнуваат до публиката.
На 10-та регионална конференција за медиуми во Сараево која почна денеска, експерти и новинари се собраа за да ја анализираат оваа комплексна реалност. Панел дискусијата, модерирана од Ема Груде, службеничка за политики во Форумот за информации и демократија, со говорници Тања Максиќ, координаторка на програми во БИРН Србија, Рајан Пауел, раководител на иновации и медиумски бизнис во Меѓународниот институт за печат (ИПИ), и Зако Сапеј-Триомф, советник за стратегија за иновации за „Либерасион“, понуди увид во предизвиците и решенијата за медиумите да останат одржливи и независни во ерата на алгоритмите.
Пребарувачите: Диктатори на вниманието и економската спрега
Пребарувачите, предводени од Гугл, се моторот на дигиталната ера, но за медиумите во Југоисточна Европа, тие се и товар што ја загрозува нивната економска одржливост. – Гугл обработува 8,5 милијарди пребарувања дневно, но 60 отсто од резултатите фаворизираат комерцијални содржини, оставајќи ги локалните медиуми на маргините, објасни Зако Сапеј-Триомф. Оваа алгоритамска пристрасност не е случајна – пребарувачите се програмирани да го максимизираат ангажманот, често промовирајќи сензационализам наместо квалитет.
Според истражување на БИРН од 2024 година, цитирано од Тања Максиќ, 65 отсто од медиумите во регионот пријавиле пад на приходите поради доминацијата на пребарувачите, кои контролираат 60 отсто од пазарот на дигитални реклами, додека локалните редакции добиваат само 15-20 отсто од приходите.
Оваа економска спрега создава порочен круг. Медиумите зависат од оптимизација за пребарувачи (SEO) за да привлечат сообраќај, но алгоритмите на Google често ги наградуваат „кликбејт“ насловите и кратките, површни содржини. „Балкан Инсајт“, на пример, успеа да го зголеми сообраќајот за 25 отсто во 2023 година преку SEO, но Максиќ предупреди: Оваа трка за кликови може да го поткопа новинарскиот интегритет. Рајан Пауел додаде: 70 отсто од сообраќајот кон новинските сајтови во Европа доаѓа од Гугл, но приходите од реклами остануваат во рацете на технолошките гиганти“. Оваа нерамнотежа ги принудува редакциите да се прилагодат на алгоритми што ги диктираат нивните уредувачки избори, често на штета на истражувачкото новинарство.
Односот меѓу пребарувачите и медиумите е и психолошки и економски. Пребарувачите го контролираат вниманието на публиката, одлучувајќи кои приказни ќе бидат видени, а кои ќе потонат во заборав. Во Србија, на пример, 40 отсто од онлајн содржините за локалните избори во 2024 година содржеле манипулации потпомогнати од ВИ, често оптимизирани за пребарувачи за да привлечат кликови, според Максиќ. Ова создава притисок врз новинарите да ги приспособат своите стории за да „угодат“ на алгоритмите, ризикувајќи ја својата мисија за информирање на јавноста. Пауел го сумираше проблемот: Ако твојата сторија не е на првата страница на Гугл, таа не постои“. Европската директива за дигитални услуги (DSA) од 2024 година, која бара од пребарувачите да објавуваат податоци за рангирањето, е чекор напред, но Сапеј-Триомф нагласи дека „транспарентноста на алгоритмите останува ограничена, а медиумите мора да се борат за фер шанса.“
ВИ: Алатка со двоен ефект
Вештачката интелигенција ветува ефикасност, но носи и ризици што претставуваат предизвик за новинарството. Ема Груде ја постави рамката: „ВИ може да автоматизира задачи како транскрипција или анализа на податоци, но 30 отсто од содржините генерирани од ВИ во 2023 година содржеле грешки без човечки надзор“. Новинската агенција „Патриа“ од Босна и Херцеговина е пример за успех: користејќи ВИ за анализа на податоци за криминал, тие зголемија продукцијата на стории за 15 отсто. Сепак, Груде нагласи дека ваквите резултати бараат инвестиции во обука и технологија, често недостижни за малите редакции во регионот.
Сапеј-Триомф ја истакна темната страна на ВИ: „25 отсто од длабоките лажни вести во Европа во 2024 година биле создадени со ВИ алатки за помалку од 100 евра“. Оваа достапност на технологијата го прави проблемот со дезинформациите особено акутен во Југоисточна Европа, каде медиумската писменост е ниска, а политичката поларизација висока. – Алгоритмите се црни кутии, додаде тој, објаснувајќи дека транспарентноста на ВИ системите во пребарувачите може да манипулира со информациите, поткопувајќи ги новинарските стандарди.
Решенија: Надвор од сенката на алгоритмите
Панелистите не се задржаа само на проблемите – предложија и решенија за медиумите да ја вратат контролата. Тања Максиќ застапува регионална соработка. – Создавањето на мрежа за споделување ресурси за проверка на факти, како што прави БИРН, може да ги зајакне малите редакции, вели таа. Максиќ го спомна и примерот на хрватскиот портал „Рaskal“, кој собра 100.000 евра преку crowdfunding за истражувачко новинарство, покажувајќи дека публиката е подготвена да поддржи квалитетни содржини ако се чувствува вклучена.
Рајан Пауел се фокусираше на економската одржливост. – Моделот на ‘Гардијан’ со еден милион претплатници до 2024 година ја намали зависноста од Google за 30 отсто, вели тој и предложи партнерства со технолошки компании, повикувајќи се на „Вашингтон Пост“, кој соработува со стартап за ВИ за персонализирани вести, зголемувајќи го ангажманот за 15 отсто. „Но партнерствата мора да бидат транспарентни“, предупреди тој, за да не се загрози независноста.
Сапеј-Триомф понуди технички решенија. – Отворени алатки како ‘Deepware Scanner’ можат да детектираат 90% од deepfakes бесплатно, што е достапно за малите редакции. Тој ја поздрави Европската директива за дигитални услуги (DSA) од 2024 година, која бара од пребарувачите да објавуваат податоци за рангирањето, и предложи медиумите да ја искористат за да ја подобрат својата видливост. „Францускиот ‘Медиапарт’ е пример: со 20 милиони евра приходи во 2024 година, од кои 70% од читатели, тие покажаа дека хибридните модели на претплати и донации функционираат“, додаде тој.
Ема Груде предложи долгорочна стратегија. – Медиумите мора да инвестираат во медиумска писменост и обука за новинарите за етичка употреба на ВИ. Таа посочи на регионални иницијативи, како обуките на БИРН, кои можат да ги направат малите редакции поконкурентни без да се потпираат на алгоритмите на Google.
Новинарството како отпор
За Емир и илјадници новинари во Југоисточна Европа, борбата не е само за кликови – таа е за опстанок на вистината. – ВИ и пребарувачите се алатки со двоен ефект, заклучи Груде. – Медиумите мора да инвестираат во луѓе – во обука, етика и медиумска писменост – за да ја задржат довербата“. Во регион каде економската нестабилност и политичките притисоци ја прават работата на новинарите уште потешка, примерите од „Патриа“, „Балкан Инсајт“ и „Рaskal“ покажуваа дека иновациите и соработката можат да направат разлика. Како што рече Максиќ: „Ако станеме слуги на кликовите, ќе ја изгубиме нашата мисија“.
Финална сцена
Емир стои сам во празната редакција. Мониторот е исклучен. Тастатурата – тивка. Но тој не си заминува. Некој мора да остане кога алгоритмите го затемнуваат светот. Некој мора да ја запише вистината што другите ја забораваат. Иако знае дека можеби нема да го промени начинот на кој агрегатите ги приоритизираат вестите, Емир продолжува да пишува. Не за кликови, туку затоа што молкот би бил предавство. Емир е измислен лик, но зад него стојат сите вистински новинари што одбиваат да се откажат. Ова е нивната приказна – без крај, затоа што вистината мора да се раскажува. Секој ден. Одново.
Извор: МИА
