Томислав Марковиќ е белградски писател, поет и колумнист кој минатиот викенд беше дел од фестивалот „Друга приказна“. Марковиќ соработувал со бројни весници, списанија и портали: Feral Tribune, Zarez, zurnal.info, Novosti, e-novine, e-balkan, tacno.net… Бил колумнист на месечниот магазин Рез, пишува и колумни за порталот Е-весници, а уредува и страници во загрепскиот неделник Новости. Маринковиќ е еден од основачите и ко-уредник на Културната пропаганда Кит Бетон. Со редакцијата на Бетон ја доби наградата ,,Душан Богавац” на Независното здружение на новинари на Србија за професионална храброст и новинарска етика во 2007 година.
Со него разговаравме за неговата работа, за колумните во кои теми му се воените злосторства, соочувањето со минатото но и улогата на книжевноста и културата во создавањето на идеолошките основи за војните. Разговаравме за напливот на национализмот и за „националниот дух“, неговите дефиници и темели, за кои Томислав ќе каже: „Националниот дух е химера, измислица, конструкција, исто како и националниот идентитет или која било друга таква претстава. Тоа е племенска манифестација на колективизам, родена од тоталитарната склоност да се потчинат сите луѓе и да се стават во иста рамка, со цел уништување и бришење на индивидуалната, емпириска човечка личност… Се откажавме од еманципаторското и модернистичкото наследство на социјалистичката ера и не ги прифативме вредностите на демократијата, се вративме во племенското затворање во нашите пера, па го гледаме целиот свет преку пушка и сите други нации, религии, верувања – како потенцијални непријатели. Младите растат на урнатините создадени по убиството на Југославија, во општества кои повторно станаа провинциски, изолирани од светот и изгледаат целосно дезориентирани“
Tрн: Минатиот викенд бевте дел од фестивалот „Друга приказна“, учествувавте во книжевниот натпревар „Овде паѓаат крупни зборови“ на тема „Туѓо тело“. Какви Ви се впечатоците, од фестивалот и од учесниците?
Томислав: Ипресиониран сум од фестивалот и од учесниците, но и од текстовите и авторите… Од целиот фестивал, а особено од натпреварот „Овде паѓаат големи зборови“. Никола Гелевски и неговиот тим навистина создаваат посебна атмосфера, заедно со големата и заинтересирана публика. Програмата беше богата, интересна, провокативна, субверзивна. Силен впечаток ми оставија многу учесници на фестивалот, разговори, дебати на литературни и општествени теми. На конкурсот имаше одлични, остри, духовити дела, поетски и прозни, најмногу ми се допаднаа оние што ги читаа Хана Корнети и Саша Станишиќ, секако – покрај победничката Ѓурѓица Чилиќ, до тој степен што успеав да го разберам текстот на македонски јазик. Навистина се работи за „друга приказна“, за алтернативен пристап кон литературата во однос на мејнстримот.
Tрн: Темата на фестивалот е Палестина. Вие сте покрај другото и автор на колумни каде начјесто теми се воените злосторства, соочувањето со минатото, улогата на книжевноста и културата во создавањето на идеолошките основи за војните. Што е денес Палестина за Вас?
Томислав: Слично на другите места на страдање: ужасот во Судан, прогонот и затворањето на Ујгурите во Кина, масакрите извршени од руската армија во Украина, страдањата на Јазидите, уништувањето на Курдите, репресијата на Рохинџите , протерувањето на преку милион христијани од Ирак… Можеби ситуацијата овде е уште полоша, за што сведочат текстовите на автори кои се предавници на сопствените заедници, државјани од Египет, Алжир, Либан, Јемен, Иран. И кога ќе заврши војната, прашање е дали има решение, дали сега е можно да се формираат две држави, што требаше да се направи одамна.
Трн: Имајќи предвид дека национализмот е тема со која често се занимавате во вашите колумни, што мислите за зголемениот наплив на националистички движења во нашата околина и во Европа?
Томислав: Да го парафразирам Тони Јут, Втората светска војна беше многу одамна, луѓето заборавија каков е злобен национализам и до какво уништување може да доведе, до работ на апокалипсата на која се најде светот пред осумдесет години. Денеска повторно имаме слични процеси во Европа, десницата и национализмот се зајакнуваат, а левицата се самоуби, тапка во место и не дава одговори на секојдневните прашања на нашето време. Национализмот е атрактивна демагогија, опоен како дрога, се преправа дека има решенија за проблемите на граѓаните, а всушност само создава поголем хаос, предизвикува омраза и не води во маѓепсан круг на пеколот. Колапсот на државата за социјална заштита создаде плодна почва за раст на различни популизми, пред се за националистичките манипулатори. Тој процес е добро опишан од францускиот филозоф Дидие Ерибон во книгата „Враќање во Ремс“, работниците кои традиционално гласаа за комунистите сега гласаат за Мар Ле Пен, од едноставна причина што левицата престана да им се обраќа и да се грижи за нивните проблеми. Решението е левицата да се врати на своите корени, тие предолго се занимаваат со идентитетски прашања и со тоа доаѓаат на теренот на десницата. Затоа наместо тоа треба да се вратат на класниот пристап, да ја вратат базата што некогаш ја имале меѓу работничката класа, нудејќи уште еднаш решенија за проблемите на мнозинскиот народ.
Трн: Честопати го анализирате „националниот дух“. Верувате ли дека тој се гради на прави темели денес, кога се во прашање младите луѓе и како генерално би го опишале националниот дух на овие „бивши југословенски простори“?
Toмислав: Националниот дух е химера, измислица, конструкција, исто како и националниот идентитет или која било друга таква претстава. Тоа е племенска манифестација на колективизам, родена од тоталитарната склоност да се потчинат сите луѓе и да се стават во иста рамка, исто прокрустова постела, со цел уништување и бришење на индивидуалната, емпириска човечка личност. Подобро е да се зборува за доминантните вредности во општеството, а на југословенските простори, за жал, владее безвредност. Се откажавме од еманципаторското и модернистичкото наследство на социјалистичката ера и не ги прифативме вредностите на демократијата, се вративме во племенското затворање во нашите пера, па го гледаме целиот свет преку пушка и сите други нации, религии, верувања – како потенцијални непријатели. Младите растат на урнатините создадени по убиството на Југославија, во општества кои повторно станаа провинциски, изолирани од светот и изгледаат целосно дезориентирани. За тоа не се криви младите, туку претходните генерации, оние кои не успеаја да ги зачуваат добрите работи што ги имаа, туку следеа националистички химери, особено во Србија и ја уништија сопствената земја, но и иднината на помладите генерации. Вистинските вредности беа префрлени на задната страна, а на површина излезе полусвет кој има моќ и богатство. Таквата состојба не е одржлива на долг рок, затоа што води до самоуништување, ако се грижиме за животот, би морале да продолжиме од овој кошмар и да се вратиме на подобрите традиции на нашите простори, антифашистичките и хуманистичките оние. Има многу патишта до закрепнување, еден од нив води низ литературата, пеењето и размислувањето.
Трн: Како би го опишале светот денес? Со сите добри и лоши работи околу нас, со воените конфликти во Украина, Газа, светот во ерата на пост Ковид и пред вештачката интелигенција?
Томислав: Понекогаш сме склони кон апокалиптични сценарија, реалноста ни изгледа мрачна, а ужасот што се случува на различни делови од светот е толку неподнослив што ни се чини дека се е во колапс и дека крајот на светот е близу. Од таква перспектива, ни се чини дека порано беше подобро, а дека во меѓувреме светот се промени на полошо и стана декадентен. Музичарот Дамир Авдиќ има одлична песна на таа тема, иронично насловена „Роден кога беше подобро“. Еве неколку реплики: „Среќен сум затоа што се родив и живеев кога беше подобро / кога црнците се возеа во задниот дел од автобусот / кога го убија Мартин Лутер Кинг / и Џон Фицџералд Кенеди (…) Јас“ Среќен сум затоа што се родив и живеев кога беше подобро / кога Црвените бригади и РАФ започнаа решителна борба против капитализмот / во која загинаа претежно невини и наивни луѓе (…) Среќен сум затоа што се родив и живеев кога беше подобро / кога им дадовме пет на банките за печати на црвениот крст / за гладните во Африка / за гладните во Азија / и минута молчење за оние што умреа од глад некогаш некаде“.
И кога ќе го споредиме денешниот ден со малку постар период, да речеме со првата половина на 20 век, ситуацијата не е толку лоша како што може да биде. Она што го кажа авторот на „Фактологија“ – ситуацијата е лоша, но подобра. Можеме да даваме безброј приговори за меѓународниот поредок, но би било илјада пати полошо ако во светот доминираат Русија, Кина, Иран и слични автократии – тогаш целиот свет би се претворил во џиновски Гулаг. Сепак, има уште некои области на слобода и надеж дека светот ќе тргне во вистинската насока, и покрај сите искушенија.
Tрн: Иако сте познат по вашите сатвови во колумните, Вие пишувате поезија пред се. Верувате ли во моќта на поезијата во денешно време?
Томислав: Cе разбира. Ако погледнеме малку пошироко, поезијата е сеприсутна, а луѓето се под моќта на поезијата, за жал – главно лоша поезија олицетворена во разни луди фантазии. Тин Ујевиќ во есејот „Јас освојувам леб“ во триесеттите години на минатиот век напишал вака: „Денес сите луѓе се поети, бидејќи живеат во имагинација“. Или подобро: во имагинациите. Далеку сум од тоа да ги одобрувам, бидејќи верувам во специјалноста на функцијата и сметам дека овој натпревар е лош. Сè повеќе има несоодветна конкуренција. Ако е поезија, барем докажува дека има и многу слаби песни“. Погледнете ги само социјалните мрежи, се е полно со имагинација, луѓето живеат во халуцинации. Таквата состојба може да се третира само со добра поезија, бидејќи големите поети ги ставаат сите појави во реални односи и пропорции. Еве само еден пример. Збигњев Херберт во песната „Зошто класици“ ги прикажува сите лаги на популарно самосожалување, огорченост и префрлање на вината на другите. Херберт потсетува на една епизода од Пелопонеската војна во која Тукидид „ја раскажува приказната за неговата неуспешна кампања“: „Помеѓу другите говори на генерали / битки опсади чума / густа мрежа од интриги / дипломатски акции / таа епизода е како игла во стог сено. ” Еве за што се работи: „Атинската колонија Амфиполис / падна во рацете на Бразида / затоа што Тукидид доцнеше да дојде на помош // тоа го плати во родниот град / со доживотен егзил // прогонети на сите времиња // знајте каква цена е тоа“.
Херберт ја споредува воздржаноста и самопонижувањето на Тукидид со денешните генерали кои, во слични ситуации, лелекаат пред своите потомци, ја префрлаат вината на подредените, на завидливите луѓе со кои се опкружени, на неповолните ветрови, на сè што можат. мислам на. Од друга страна: „Тукидид само вели / дека имал седум бродови / дека е зима / и дека пловел брзо“. И тоа е се, нема лелекање и кукање за злата судбина, иако цената што ја плати е страшна и преголема. Херберт заклучува: „Ако темата на уметноста / биде скршен бокал / малку скршена душа / со големо самосожалување // она што останува зад себе / ќе биде како плач на љубовник / во валкан мал хотел / кога ќе се запали тапетот.
Затоа треба да ги читате класиците, затоа се важни Тукидид и Херберт, а не овие моќни самосожалувачки поети и идеолози, кои вечно плачат за лична или национална несреќа, секогаш спремни да вперат прст кон другите, а никогаш кон самите себе. На таквите луѓе не треба да им се верува, а токму на таквите им се верува масовно.
За среќа, постои едноставен лек за оваа раширена болест – читање добра поезија.
Трн: Би ни издвоиле ли неколку ваши омилени автори и книги? Што е она што сакате да го читате?
Тoмислав: Tоа е долга листа и постојано се проширува. Ќе спомнам само неколку: поезијата и есеите на Марина Цветаева, особено „Уметноста во светлината на совеста“ и „Поет и време“. Есеи од Џозеф Бродски „Помалку од еден“ и „Тага и разум“, „Разговори со Јосиф Бродски“ од Соломон Волков. Приказни од Хулио Кортасар, поезија од Константин Кавафи. „Филозофија на паланката“ од Радомир Константиновиќ, незаменливо дело за разбирање на српското општество и култура, како и студија во осум тома на 113 српски поети „Биче и Језик“. Сатиричната, критичката, горчливата и духовита поезија на Предраг Чудиќ, како и најдуховитата есеистичка книга на српската култура од истиот автор – „Ткајачи на суштината“. Меланхолични, рефлексивни песни од Ибрахим Хаџиќ, романот „Белградски киклоп“ од Драгољуб Станковиќ, кој најдобро ја евоцира мрачната атмосфера од 1990-тите во Србија, како и необичната книга песни „Пофалба на слабоста“ од истиот автор. Книгата драми „Lice od stakla“ од Марија Караклајиќ, составена од пет драмски текстови, секој напишан со сосема различен стил, реченица, сензибилитет, како тие драми да се напишани од пет различни автори, приближно како што Данило Киш ја напишал својата книга , секој поинаку, или како што напишале хетеронимите на Фернандо Песоа. Тие драми неодамна беа преведени на македонски јазик, па се достапни за читателите во вашата земја. Имам сè на списокот за читање, две книги од Лешек Колаковски што неодамна ги објави „Трече трг“, писмата на Вислава Шимборска до Збигњев Херберт, „Мистичната басна“ на Мишел де Серто, книги за античка филозофија и духовни вежби од Пјер Адо. Повторно би прочитал многу книги, на пример, џиновскиот роман на Пруст, филозофски текстови од Лев Шестов, Гогољ, Расток Петровиќ, Момчило Настасијевиќ… Читањето никогаш не завршува.
Tрн: На што работевте во изминатите месеци и што ве окупира во последно време?
Томислав: Подготвив книга со избрани колумни објавени на мостарскиот портал Tacno.net, за издавачката куќа зад тој портал – Центар за критичко размислување. Подготвувам и книга есеи на литературни и идеолошки теми под работен наслов „Слугинката на нацијата“. Се враќам на некои недовршени ракописи, студија за творештвото на Предраг Чудиќ и „Речник на паралитературни поими“, сатирично-теориска книга која се занимава со ненамерно хумористични термини со кои книжевните критичари ги фалат книгите кои не го заслужуваат тоа, главно националистички оние. Значи, јас сум претежно окупиран со заостанати, недовршени работи што треба да се завршат. После ќе видам каде ќе ме однесе патот, убавината е во неизвесноста, особено во пишувањето, но и во животот.
