Вештачката интелигенција одамна влезе во училниците, не преку официјални наставни програми, туку преку самите ученици. Според анкетата што ја спроведе „Трн“, 100% од испитаниците изјавиле дека користат некоја форма на ВИ, најчесто ChatGPT, Copilot или Gemini. Овој податок сам по себе покажува дека новата генерација ученици не чека институционални промени за да ја вклучи технологијата во секојдневното учење. За нив, дигиталните алатки не се само помошни средства, туку природен дел од процесот на учење, слично како интернетот или пребарувачите пред една деценија.
Половина од учениците (48%) користат ВИ секојдневно, уште 41% повремено, а само 10% ретко. Тоа значи дека речиси девет од десет ученици редовно се потпираат на некоја форма на дигитален асистент. Најчесто ја употребуваат за барање информации (23 спомнувања), потоа за учење (18), за проекти (14) и за домашни задачи (12). Забележливо е дека мал дел ја користат за тестови, трудови или презентации, што покажува дека засега употребата е повеќе насочена кон поддршка и организација на знаењето, а не кон академска измама — спротивно од стравовите на некои наставници.
Но, токму наставниците се делот од образовниот систем што најтешко го прифаќа овој нов дигитален пејзаж. Во анкетата, 83% од одговорите укажуваат дека ставот кон ВИ „зависи од професорот“, 14% дека професорите отворено се противат, а само 3% дека го поддржуваат користењето на ВИ. Овие бројки откриваат сериозен јаз меѓу учениците и наставниците, но и пошироко — меѓу технолошкиот напредок и образовните институции. Недостасуваат јасни политики, упатства или педагошка рамка што би дефинирале како, кога и со која цел може да се користи ВИ во наставата.
Светски трендови
Оваа ситуација не е уникатна за Македонија. Слични трендови се забележуваат насекаде во светот. Во САД, на пример, истражување на Pew Research Center од 2024 година покажа дека над 60% од учениците од средно училиште користат ChatGPT барем еднаш неделно, додека повеќе од половина наставници изјавиле дека немаат доволно знаење или обука за да разберат како ВИ може да им помогне во наставата. Во Обединетото Кралство, Министерството за образование неодамна објави насоки за „одговорна употреба на ВИ“ во училиштата, со цел да се поттикне критичко размислување и дигитална писменост, а не само техничка зависност.
Во Финска, земја која често се зема како пример за иновативен образовен систем, ВИ веќе се интегрира во наставните програми. Таму учениците учат како да го „испрашуваат“ ChatGPT или други модели на начин што поттикнува аналитичко размислување: не само да бараат одговор, туку и да оценат колку е веродостоен, од каде доаѓаат информациите и како може да се провери нивната точност. Наместо забрани, финските училишта воведуваат обуки и етички насоки, при што целта е учениците да станат „дигитално мудри“, не само технолошки вешти.
Овие примери покажуваат дека пристапот кон ВИ во образованието може да оди во две насоки: рестриктивна или интегративна. Рестриктивната ја гледа ВИ како закана, можност за измама, намалување на критичкото мислење и површно учење. Интегративната, пак, ја препознава како нова алатка што, ако се користи соодветно, може да ја зголеми креативноста, да поттикне индивидуализирано учење и да им помогне на учениците подобро да ги разберат сложените концепти.
Нашата анкета јасно покажува дека учениците веќе ја прифатиле ВИ без страв и дека таа е дел од нивниот когнитивен и организациски простор. Проблемот, значи, не е во учениците, туку во системот кој заостанува. Одбивањето или игнорирањето на ВИ во наставата само го продлабочува генерацискиот јаз. Учениците се движат напред, додека институциите остануваат закотвени во модели на настава создадени за 20 век.
Иднината веќе започна
Затоа, решението не е во забрана, туку во образование и на наставниците, и на учениците. Потребни се системски обуки за тоа како да се користи ВИ во подготовка на часови, во проверка на информации, во создавање на материјали и во развивање на критичко размислување. Универзитетите и педагошките факултети треба да воведат предмети што ги подготвуваат идните наставници за работа со генерации кои растат во симбиоза со технологијата.
Покрај тоа, треба да се постават етички стандарди на пример, јасно разграничување кога употребата на ВИ претставува поддршка, а кога плагијат. Таквите насоки може да ги ослободат учениците од страв дека „мамат“, а истовремено ќе ги поттикнат да ја користат технологијата одговорно.
Оваа анкета е важен сигнал дека иднината веќе започнала. Учениците не прашуваат дали треба да користат ВИ — тие веќе ја користат. Затоа, образовниот систем мора да научи како да ја користи технологијата со нив, не против нив. Само така училиштето ќе остане релевантно во време кога границата меѓу човекот и машината сè повеќе се претвора во партнерство, а не во спротивставеност.
