Одбележувањето на 150 години од раѓањето на Милева Мариќ-Ајнштајн повторно ја отвора една од најчувствителните и најконтроверзни теми во историјата на науката: колкав бил нејзиниот придонес во делото на Алберт Ајнштајн и зошто нејзиното име со децении останало во сенка.
Историчарката Карин Хузер во Neue Zürcher Zeitung забележува дека речиси е невозможно да се зборува за јубилејот на Милева Мариќ без да се постави прашањето за нејзината научна улога во раните фази на развојот на теоријата на релативноста. Зошто славата, но и Нобеловата награда, му припаднале исклучиво на Ајнштајн? И дали финансискиот договор при нивниот развод бил обид за морална компензација или тивок договор за молк?
Слични дилеми отвора и Универзитетот во Хајделберг, кој ја опишува Милева како една од првите жени што студирале математика и физика на високообразовна институција во германското говорно подрачје – исклучок во време кога академскиот свет речиси целосно им бил затворен на жените.
Од Тител до Цирих: патот на еден исклучителен ум
Милева Мариќ е родена на 19 декември 1875 година во Тител, во образовано и материјално стабилно семејство. Нејзините родители рано ја препознале нејзината исклучителна дарба за математика и природни науки и вложиле напори да ѝ овозможат образование кое за жените во тоа време било речиси недостижно.
На 19-годишна возраст заминува во Швајцарија, каде матурира, а потоа се запишува на Државниот технички универзитет во Цирих (ETH), по краток престој на студиите по медицина. Таа била единствената жена во својата генерација и една од ретките на кои воопшто им било дозволено да студираат таму.
Токму во Цирих, во 1896 година, го запознава својот колега студент – три и пол години помладиот Алберт Ајнштајн.
Наука, љубов и заеднички интелектуален простор
Милева и Алберт брзо развиле длабока интелектуална и емотивна врска. Во писмата што си ги разменувале, а кои подоцна ќе станат клучен извор за историчарите, тие рамноправно дискутирале за физика, математика и теоретски проблеми.
Во едно писмо од 1901 година, Ајнштајн ѝ пишува: „Колку ќе бидам среќен и горд кога заедно, нас двајца, ќе ја доведеме до крај нашата работа за релативното движење.“
Овие зборови и денес се цитираат како доказ дека Милева била активен интелектуален партнер, а не само пасивен слушател.
Мајчинство и прекин на научната кариера
Додека кариерата на Ајнштајн почнува да се развива, животот на Милева драматично се менува. Таа не успева да го положи завршниот испит – во период кога е веќе бремена. Вонбрачното дете, ќерката Лизерл, е родено во 1902 година, а нејзината судбина и денес останува нејасна.
По венчавката во 1903 година и раѓањето на двата сина, Милева целосно се повлекува од научната работа и се посветува на семејството, додека Ајнштајн влегува во својот најплоден творечки период.
Берлин, развод и молкот
Преселбата во Берлин во 1914 година се покажува како фатална за бракот. Ајнштајн воспоставува врска со својата роднина Елза, а на Милева ѝ се поставуваат понижувачки услови за заеднички живот. Таа со децата се враќа во Цирих, а разводот е финализиран во 1919 година.
Во договорот за развод, Ајнштајн писмено се обврзува Нобеловата награда, доколку ја добие, да ѝ ја отстапи неа. Тоа и се случува неколку години подоцна.
Повторно откривање и современа дебата
Милева Мариќ-Ајнштајн умира во 1948 година, речиси целосно заборавена. Пресвртот доаѓа во 1987 година, кога Универзитетот во Принстон ги објавува раните писма меѓу неа и Ајнштајн. Тие повторно ја отвораат дебатата за нејзината улога во научниот процес.
Додека некои истражувачи тврдат дека таа била коавторка на идеите што довеле до теоријата на релативноста, други сметаат дека нејзиниот придонес бил ограничен. Но едно е сигурно – Милева Мариќ повеќе не може да се игнорира.
Во Цирих, во 2005 година, на нејзиниот поранешен дом е поставена спомен-плоча на која пишува дека таа „учествувала во развојот на теоријата на релативноста“.
