Во свет во кој информацијата е најмоќната валута, медиумската писменост не е луксуз – таа е услов за опстанок на демократијата. Северна Македонија денес се соочува со парадокс: никогаш не сме имале толку пристап до информации, а никогаш помалку капацитет да ги препознаеме манипулациите зад нив.
Кога се зборува за медиумска писменост, во јавниот дискурс таа најчесто се сведе на „учење како да се препознае лажна вест“. Но медиумската писменост е многу повеќе – тоа е свесност за моќта на комуникацијата, способност за анализа на извори, контекст и намери, и етичка обврска да не бидеме пасивни примачи на информации, туку активни толкувачи.Пред да зборуваме за медиумска писменост, мора да признаеме дека таа започнува со основна — функционалната писменост. Ако граѓанинот нема навика да чита критички, да проверува извор или да препознае аргумент од мислење, ниту една медиумска обука нема да даде резултат.
Во Македонија, медиумската неписменост не е само резултат на образовен дефицит, туку и на структурна зависност на медиумите од политички и економски центри на моќ. Дел од националните медиуми функционираат во средина на уредувачка пристрасност, каде политичкиот интерес се претставува како јавен интерес. Така, граѓанинот станува објект на влијание, а не субјект на информирано одлучување.
Во повеќето европски земји, медиумската писменост е вклучена во образовниот систем од најраните години, како дел од граѓанското образование. Учениците учат да анализираат медиумски пораки, да препознаваат предрасуди и да разбираат како функционира јавната комуникација.
Земји како Финска и Холандија ја третираат медиумската писменост како јавно добро – државата инвестира во истражувања, национални центри за медиумска едукација и редовни кампањи против дезинформации.
Во Словенија, Хрватска и Естонија, постои јасна координација меѓу министерствата за образование, култура и информатичко општество, што овозможува долгорочни политики и стабилни извори на финансирање.
За разлика од тоа, во Северна Македонија сè уште недостига државна стратегија што ја поврзува медиумската писменост со пошироките демократски процеси, што ја остава оваа област зависна од проекти и индивидуални иницијативи.
Дополнителен проблем е што државата нема усвоен континуиран систем за развој на медиумска писменост во формалното образование. Иако постоеше национална стратегија за периодот 2018–2023 година, нејзината имплементација беше симболична. Во училиштата, медиумската писменост е често интегрирана во други предмети, без јасна методологија и без подготвени наставници. Во високото образование, пак, таа е речиси отсутна – што значи дека идните правници, политиколози, економисти и јавни службеници се формираат без основни алатки за критичко читање на медиумски содржини.
Од друга страна, граѓанскиот сектор ја презеде улогата што институциите ја запоставија. Македонскиот институт за медиуми, МОФ, Метаморфозис, Сервисот за проверка на факти и други организации со години вложуваат во едукација, дебати и кампањи за дигитална и медиумска писменост. Но тие напори се често ограничени во доменот на проектна логика – без државна континуитетност и без вклученост на институциите кои имаат обврска да ја штитат јавноста од дезинформации.
Денес, кога алгоритмите на социјалните мрежи ја одредуваат нашата реалност, медиумската писменост не може да се сведе на анализа на новинарски текст – таа мора да ја опфати технологијата на влијание, психологијата на толпата и механизмите на дигиталната манипулација. Лажните наративи, фабрикуваните вести и координираните кампањи не се спонтани феномени, туку стратешки инструменти за обликување на јавната перцепција.
Македонија е пример како дезинформациите можат да станат политичко оружје: од етнички тензии, преку прашањата за ЕУ интеграции, до секојдневните теми за здравство, екологија и образование. Во овие наративи, медиумите често не успеваат да бидат контролен механизам – дел поради економска зависност, дел поради недостаток на медиумска етика, а дел поради притисокот на брзината пред точноста.
Ако медиумската писменост е одговор на кризата на доверба, тогаш јавниот интерес мора да стане централна категорија на медиумското и политичкото дејствување. Ниту државата, ниту медиумите не можат да се амнестираат од одговорноста. Демократијата не може да опстане на лажни вести, а граѓаните не можат да бидат информирани ако немаат пристап до транспарентни, проверени и независни информации.Институциите мора да комуницираат отчетно, медиумите – одговорно, а јавноста – критички. Без оваа тријада, секоја јавна дебата станува терен за манипулација, а не за аргументирана расправа.
Медиумската писменост, на крајот, не е само знаење — тоа е граѓанска одбрана од манипулација. Таа е критички став, култура на сомнеж и способност да се препознае разликата меѓу информација и пропаганда. Во време кога алгоритмите ги знаат нашите мисли подобро од нас самите, оваа свест е последната линија на одбрана на слободата.
