Самите или Лапонците се народ кој живее на север од Норвешка, Шведска, Финска и Русија. Сепак, нивниот пат кон самоопределување не беше лесен.
Од создавањето на сите овие држави, Самите се борат за своите права и против властите кои сакаат да ги избришат нивните јазици, култура и начин на живот.
Долгоочекуваниот пробив се случи на 19 јуни, кога финскиот парламент конечно донесе важна реформа на Законот за самискиот парламент од 1995 година. Законот потоа го воспостави самискиот парламент и ја обврза националната влада на Финска да преговара со нив за прашања што се однесуваат на нивната заедница.
Од самиот почеток, Самите во Финска (кои ги има околу 10.000) сакаа законот да се подобри – односно, цели 30 години. Претходните три влади го одложуваа овој процес.
Претходно, финските судови го имаа последниот збор за тоа кој може да учествува во донесувањето одлуки во заедницата, па понекогаш на неквалификувани лица, честопати без културна или јазична врска со Самите, им беше дадено право да гласаат.
Новата реформа значи дека Самите, едно од најстарите домородни популации во Европа, сега имаат право да се дефинираат себеси, кој може да гласа и кој може да се кандидира за избори во нивниот локален парламент.
Одлуката ќе се базира на јазичното наследство: лица кои се идентификуваат како Сами и чиј родител, баба или прабаба го зборуваат јазикот Сами како мајчин јазик, или чиј родител претходно бил регистриран во нивниот избирачки список.
„Ова е историски ден за народот Сами“, рече претседателката на Парламентот Сами, Пирита Некелајарви, по гласањето.
„Конечно, можеме да ја браниме нашата култура според наши услови. Правото да ја дефинираме нашата сопствена заедница е основа на секоја вистинска демократија“, рече претставничката на младите и јазична активистка Инга-Марија Тапио.
Токму ова е целта на Самискиот парламент, тој нема законодавна моќ на национално ниво, но игра клучна улога во зачувувањето на културата, оживувањето на јазикот, едукацијата и советувањето за политиките што влијаат врз Самиските заедници.
На нив самите им е дадено уставно загарантирано право да ги зачуваат своите три впечатливи јазици и култура. Инаку, нивното примарно политичко тело, парламентот со 21 место во Инари, Финска, ги надгледува сите одлуки што влијаат врз нивниот народ низ цела Скандинавија.
Лидерите на Лапонците нагласуваат дека борбата не е завршена. Други прашања, како што се правата на земјиште, традиционалните начини на живот и правните консултации, сè уште бараат итно внимание. Сепак, промените се случуваат бавно.
Реформата е резултат на 30 години упорна работа на Лапонците, две одлуки на Комитетот за човекови права на Обединетите нации со кои се критикува Финска во 2019 и 2022 година и осум години политички борби во Финска.
Зошто борбата на Лапонците трае толку долго?
Со години, Финска се обидуваше да утврди дали Лапонците треба да одлучат кој припаѓа на нивната заедница. Некои политичари тврдат дека ова би можело да ги исклучи луѓето со далечно потекло од Сами – дури и ако тие речиси и да немаат никаква врска со културата или јазикот.
Но, многу Сами беа загрижени за нешто сосема друго: дека таквите нејасни тврдења се користат за државата да се меша во нивната политика и да ги ослабне нивните права. Во некои случаи, потеклото се користи во судовите за да се поништат одлуките на Сами, со што се отвора простор за надворешно влијание и се поткопува правото на домородното население на самоуправа.
Со конечното отстранување на таа пречка, Лапонците велат дека во иднина ќе се фокусираат на правата на земјиштето, заштитата на јазикот и потребата да имаат вистински глас кога се планираат проекти на териториите на нивните предци.
