Во последната деценија, прашањето за родова еднаквост во управувањето сè почесто се поставува како критичен индикатор за демократскиот капацитет на едно општество. Иако бројни европски земји бележат значителен напредок во вклучувањето на жените на раководни позиции, Македонија и поширокиот балкански регион сè уште се соочуваат со длабоки структурни и културни бариери. Анализата на застапеноста на жените во извршната власт, јавната администрација и локалното управување за периодот 2014–2024 година на „Хера“ открива дека родовата рамнотежа останува повеќе декларативна отколку реална.
Во Македонија, анализата на податоците од последната деценија покажува дека застапеноста на жените во извршната власт останува ниска – само 15% од ресорните министерки во Владата по изборите во 2024 година. Во Собранието, жените сочинуваат 34% од пратениците, што е резултат на законските квоти за кандидатски листи. Но, како и во другите земји од регионот, бројките не ја раскажуваат целата приказна.
Во Северна Македонија, според податоците од 2024 година, жените сочинуваат 34% од пратениците во Собранието, но само 15% од ресорните министерки во Владата. Овој дисбаланс укажува на тоа дека иако квотите за кандидатски листи донесоа одреден напредок во законодавната власт, извршната власт останува доминантно машка територија.
Во јавната и државната администрација, жените се почесто присутни на средни и пониски управни позиции, но нивната застапеност опаѓа со зголемување на хиерархиското ниво. На локално ниво, жените ретко се наоѓаат на чело на општини или јавни претпријатија, иако често се носители на клучни административни процеси.
Мнозинство во бројки, малцинство во одлучување
Според регистрите на Министерството за информатичко општество и администрација (МИОА), во 2023 година во јавниот сектор биле вработени 110.169 лица, од кои 56,8% се жени. Тоа значи дека жените се доминантна работна сила во државната и јавната администрација. Но, оваа бројка не се однесува на раководните позиции – токму таму започнува родовиот јаз.
Истражувањата покажуваат дека жените се најзастапени во институции како Уставниот суд (78,26%), Советот на јавните обвинители (75%), самостојните стручни органи (75%) и јавните установи (69,09%). Од друга страна, мажите доминираат во јавните претпријатија (81,94%), општините (57,47%) и министерствата (52,08%). Овие податоци укажуваат на хоризонтална сегрегација – жените се концентрирани во „мека“ администрација, додека мажите управуваат со ресурсите и одлуките.
Кога станува збор за управувачките структури, бројките се уште поразителни. Според извештајот за следење на управувачките тела во јавниот сектор, жените сочинуваат: само 18% од органите на управување на регулаторните тела, 48% во управувањето со јавните здравствени установи, 45% во културните институции.
Овие бројки укажуваат на тоа дека дури и во секторите каде жените се доминантни како вработени – како здравството и културата – тие не се пропорционално застапени во управувањето.
Политичко учество: Квоти без културна промена
Во политиката, квотите донесоа одреден напредок. Жените сочинуваат 42,5% од пратениците во Собранието, благодарение на законските измени во Изборниот законик од 2002 и 2006 година. Но, во извршната власт, бројките се далеку пониски: само 15% од министрите во Владата формирана во 2024 година се жени.
На локално ниво, состојбата е уште поалармантна – само 2 од 80 општини имаат градоначалнички. Ова укажува на тоа дека квотите, иако корисни, не се доволни ако не се придружени со културна и институционална поддршка.
Политичко учество: Квоти без културна промена
Во политиката, квотите донесоа одреден напредок. Жените сочинуваат 42,5% од пратениците во Собранието, благодарение на законските измени во Изборниот законик од 2002 и 2006 година. Но, во извршната власт, бројките се далеку пониски: само 15% од министрите во Владата формирана во 2024 година се жени.
На локално ниво, состојбата е уште поалармантна – само 2 од 80 општини имаат градоначалнички. Ова укажува на тоа дека квотите, иако корисни, не се доволни ако не се придружени со културна и институционална поддршка.
Жените и ресорите: Политика на ограничување
Анализата на ресорите што им биле доверени на жените во изминатата деценија открива уште еден слој на нееднаквост. Жените најчесто биле поставувани на чело на министерства за образование, труд и социјална политика, култура и правда – ресори што традиционално се поврзуваат со „грижа“ и „општествена чувствителност“.
Сосема ретко жена била министерка за внатрешни работи (2014), за одбрана (2020), или – како што е случајот во 2024 – за финансии и енергетика. Министерство за економија не било водено од жена во ниту една влада во последните десет години. Оваа поделба на ресори според родови стереотипи ја ограничува можноста жените да влијаат врз клучните економски и безбедносни политики.
Квоти во парламентот, но не и во Владата
Во парламентот, ситуацијата е подобра – благодарение на квотите во Изборниот законик, воведени во 2002 година и зголемени во 2015 на 40%. Денес, жените сочинуваат 42,5% од пратениците. Но, вакви квоти не постојат за извршната власт. Иако стручната јавност и активистите за родова еднаквост веќе неколку години бараат воведување квоти и за министерски позиции, политичката волја за тоа сè уште недостасува.
Дополнителен проблем е и краткото времетраење на мандатите на жените министерки, заменик-министерки и државни секретарки. Просекот изнесува околу 1,5 година, а има случаи кога мандатот траел само неколку месеци. Ова ја намалува нивната можност за реално влијание и за спроведување на долгорочни политики.
Родовата еднаквост не се постигнува со статистика, туку со трансформација на вредностите. Македонија има капацитет да го направи тој чекор, но ќе мора да го направи свесно, храбро и системски. Зашто вистинската еднаквост не е само прашање на застапеност, туку на еднаков пристап до моќ, одлуки и визија за иднината.
Зашто, како што покажуваат искуствата од Албанија, Финска и Шведска – кога жените водат, општествата добиваат.
