Криптовалутите одамна престанаа да бидат експеримент и се претворија во глобален феномен што го преобликува начинот на кој размислуваме за пари, слобода и технолошки напредок. Нивниот подем ги возбудува пазарите, ги збунува институциите и отвора прашања кои сè уште немаат прецизни одговори – дали криптовалутите се финансиската иднина или само уште една заблуда која процвета во време на дигитална еуфорија?
Она што е неспорно е дека интересот расте. Во многу држави, стотици илјади граѓани веќе имале некаков контакт со крипто-активи – било преку размена, тргување или инвестирање. Но токму овој раст открива нешто подлабоко: институциите се обидуваат да фатат чекор со технологијата, а граѓаните да најдат рамнотежа меѓу ризикот и можноста.
Неколку земји во регионот, меѓу кои и Босна и Херцеговина, Србија и Црна Гора, се користат како пример на тоа како „делумната регулација“ може да создаде само привид на контрола. Република Српска, на пример, е една од ретките која ја вметна областа на дигитални активност во законската рамка за хартии од вредност – чекор што формално создава основа за регулиран пазар. Но овој позитивен пример само ја нагласува контрастната слика: многу држави во Европа, па и членки на ЕУ, и понатаму немаат целосни механизми што би одговориле на експанзијата на крипто-индустријата.
Стручњаците предупредуваат дека регулацијата во најголем дел останува реактивна, а не проактивна. Блокчејнот како технологија ја надминува брзината на законодавството, а криптовалутите функционираат во вакуум меѓу финансиските системи и технолошките иновации. Дел од пазарот е легален, дел е полулегален, а огромен дел останува во сива зона.
Еконoмски гледано, дилемата околу криптовалутите често се сведува на едно директно прашање: дали државите се подготвени да се откажат од монетарниот суверенитет? Одговорот, кај повеќето влади во светот, е недвосмислено – не. Криптовалутите може да живеат паралелно со националните валути, но не и да ги заменат. Причината е двојна: политичка и економска.
Прво, ниту една држава не сака да се откаже од способноста да ја контролира сопствената валута — тоа е темел на фискалната и монетарната политика. Второ, нестабилноста на криптовалутите не дозволува да бидат одржлива алтернатива за широката јавност. Волатилноста што е нормална во крипто-светот е неприфатлива за финансиски системи што мораат да одржуваат стабилност.
Психолошкиот аспект, исто така, игра голема улога. Навиките на луѓето многу потешко се менуваат отколку технологијата. За голем дел од населението, готовината останува симбол на сигурност и контрола — нешто што криптовалутите не успеваат да го заменат, без оглед на технолошките предности.
Сепак, криптовалутите не се без значење. Напротив, тие се еден од најсилните двигатели на финтек-иновациите во последните две децении. Преку нив многу држави започнаа да развиваат сопствени дигитални национални валути (CBDC), како што прават Кина, Шведска и Европската централна банка. Технологијата на блокчејн веќе се користи за трансакции, верификација на идентитет, логистика и здравствени системи. Но токму овде се гледа контрастот: државите сакаат дигитализација – но под сопствена контрола, не под диктат на приватни крипто-активи.
И токму затоа иднината останува двојна. Криптовалутите секако ќе преживеат; прашањето е во кој облик. Масовно плаќање? Малку веројатно. Инвестиција со висок ризик? Апсолутно. Технолошка основа за нови финансиски системи? Можеби најизвесно.
Најголемиот предизвик не е во технологијата, туку во создавањето баланс меѓу иновацијата и стабилноста. Додека криптовалутите ги туркаат границите на можностите, државите и јавноста бараат механизми што ќе гарантираат безбедност, транспарентност и предвидливост.
Дигиталниот капитал веќе е дел од финансиската иднина — но неговата конечна форма ќе зависи од тоа колку зрело општествата ќе се справат со ризиците што доаѓаат со него.
