Во деновите кои следуваат, како држава и како општество, ќе се покаже не само дали ќе има одговорност – туку и дали има достоинство. Првиот ден од судењето за трагедијата во клубот Пулс во Кочани, каде што 63 млади луѓе го загубија животот во пожар, отвора длабоко прашање: Колку вреди вистината? Одговорот што ќе го дадеме ќе биде показател за тоа како ја замислуваме државата која ја живееме.
Судењето не е само правен процес насочен кон утврдување вина – тоа е огледало поставено пред институциите, пред медиумите, пред јавноста, но и пред секој од нас. На обвинителната клупа седнаа физички и правни лица: сопственикот на клубот, членови на неговото семејство, поранешни градоначалници, инспектори, па дури и фирми поврзани со надзор и контрола.
Како што вели Крамарска и нејзините соговорници на Deutsche Welle, судскиот процес е неспоредлив со било кој досегашен бидејќи несреќата е предизвикана првенствено поради затајување на државниот апарат, и со самото тоа има потенцијал и за политички потреси.
Токму затоа, иако обвинителството наведува дека сите, во одреден момент и на различен начин, учествувале во системски пропуст – од издавање дозволи, преку ненавремени контроли, до игнорирање на безбедносни стандарди – прашањето останува: дали оваа институционална констатација е доволна за да започне процес на вистинско исправување?
Речиси сите експерти предупредуваат дека случајот е многу сложен: голем број обвинети (34 лица + фирми) и обемен обвинителен акт. Судот, исто така, кога го одобрил обвинението, посочува дека треба да постапуваат судии „со стекнато искуство и познавање на кривичната материја“ за да обезбедат „стручно и законито постапување“.
Oва судење не е само реконструкција на една ноќ; тоа е реконструкција на целиот механизам на толерирана небрежност. Трагедијата во Кочани остави семејства без деца, млади без пријатели, заедница без иднина. Но истовремено, остави и систем без оправдание. Сега државата мора да одговори дали ќе дозволи процесот да се одолговлекува, да се разлева во процедури и формалности, или ќе покаже дека правдата не е само реторичка обврска, туку практичен систем на работа. Судовите повеќе не можат да функционираат како затворени институции резервирани за правници, а јавноста не смее да биде сведена на пасивен набљудувач кој „чека исход“.
Судијка Дијана Груевска-Илиевска која ќе го води процесот, изјавила дека „не може да се очекува брза судска постапка“, бидејќи „секое брзање може да доведе до грешка и до пропаѓање на процесот“.
Неизвесноста што ја најави судијката – дека не може да гарантира дали процесот ќе трае месеци или години – ја отвора дилемата која тивко расте меѓу граѓаните: дали времето ќе донесе правда или само ќе ја замати.
Овој предмет е симболична проекција на пошироката слика: дали државата што ја замислувавме ќе остане во зоната на декларации или конечно ќе премине во сферата на дела? Затоа и важи оценката дека ова е тест – но тестот не се положува со изјави, туку со конкретни чекори. Ќе се мери на тоа дали процесот ќе се води брзо, транспарентно и без прикриени притисоци.
Долготрајноста сама по себе не е мерка за квалитет. Дали подолгиот процес ќе значи подлабока, покомплетна разрешница, или ќе биде само уште една можност за купување време? Денес тоа не можеме да го знаеме. Она што е кристално јасно е дека доколку се дозволат бирократски лавиринти, доколку адвокатските отпори и процесните маневри станат секојдневие, ако „тактиките за одлагање“ ја заменат суштината – тогаш ќе биде поткопана вистинската вредност на овој процес. И тогаш судењето ќе стане само потсетник дека системот, повторно, ја промашил шансата да биде на висина на својата задача.
Да почекаме и да веруваме, а јас се надевам дека и сите ќе сакаат колку е можно оваа трагедија на еден најтранспарентен начин да се расчисти. Ако ништо друго барем за родителите кои ги изгубија своите најмили. Тоа секако не е утеха, но ќе покажеме дека државата сака нешто да направи, иако има многу грешки, за да овозможи тие емоции да стивнат – изјави Маргарита Цаца-Николовска во 24 анализа.
Овој случај ги отвора и повеќе длабоки прашања: дали младите имаат причина да останат овде? Дали системот им нуди доверба, перспектива, правда? Ако владеењето на правото е нестабилно, ако институциите се покажуваат како лабави и неспособни – тогаш овие млади, но и сите оние кои сакаат смислена промена – ќе гледаат друг пат. Тука не станува збор само за трагичен настан, туку за вибрација во основата на државата: дали вреди да останеме, да вложуваме, да веруваме.
Но, убедувањето за промена не е само работа на судот. Дел од вината ја носиме сите: институциите кои не контролираа навреме, медиумите кои не ги разоткриваа доволно (или беа пасивни), јавноста која често заборава и профитот кој премногу лесно расте над правилото. Обвинителството јасно го посочи тоа дека „ниеден службеник кој не постапил кога имал законска должност не може да се скрие зад фактот дека трагедијата се случила под туѓ мандат“.
Судењето ќе покаже дали ќе повлечеме линија: тоа што се случи нема повторно да се случи затоа што системот ќе биде посилен. Или ќе покаже дека иако зборувавме за правдина – сепак останавме неми набљудувачи.
Во целина, овој процес е повеќе од судење: тоа е огледало на нашата демократија. Колку е функционално владеењето на правото, колку е независно судството, колку можеме да веруваме во институции. Родителите кои дојдоа да ја следат првата седница го изразија својот страв: да не се претвори овој предмет во уште една судница каде времето ќе работи за моќните, а не за жртвите.
Во тоа чувство има нешто многу јасно: дека вистината не е само информација, туку основа за доверба. И довербата не се враќа така лесно. Како општество, можеме да ги држиме очите отворени – не само за конечната пресуда, туку за процесот. За начините на работа, за транспарентноста, за тоа дали обвинети и обвинители ќе бидат еднакви пред судот – и дали јавноста ќе има пристап.
Во фокусот не е само минатото – туку иднината. Дали ќе изградиме држава која ќе ги штити најслабите, ќе го казнува системскиот пропуст и ќе создава услови за сите. Или ќе се задоволиме со реторика и квалификации. Ако овој процес успее, ќе значи: да, вистината има вредност. Ако не – ќе значи дека вредноста на вистината беше само илузија.
