Брутализмот како архитектонски правец, иако вообичаено погрешно разбран поради неговото име, претставува уникатен стил што се родил во средината на 20 век и го одбележал визуелниот пејзаж на многу градови низ светот, вклучувајќи го и Скопје. Термот „брутализам“ потекнува од шведскиот архитект Ханс Асплунд и неговиот израз „nybrutalism“, но вистинската популарност ја добил во 1955 година преку британскиот архитектонски критичар Рајнер Банам, кој во својата книга „Новиот Брутализам: Етика или Естетика?“ го дефинирал овој стил. Брутализмот не се однесува на „бруталноста“ на изгледот, туку доаѓа од францускиот израз „béton brut“, што значи „груб бетон“, материјал кој најчесто се користи во неговите објекти.
Основни карактеристики на брутализмот
Овој стил е познат по својата коцкаста, масивна и монолитна форма, едноставни линии, без дополнителна орнаментика и користење на необработени материјали како сиров бетон, челик, стакло и камен. Се издвојува со својот минимализам и функционалност, каде што дизајнот е искрен и чист, а материјалите остаени во нивната природна, „груба“ состојба. Брутализмот има своја силна естетика и вредност, иако долго време бил сметан за ладен и отуѓен стил. Во 60-тите години тој бил широко застапен при изградбата на административни згради, универзитети, шопинг центри, паркинзи и станбени комплекси. Во светот се јавувале различни мислења за овој стил, од љубов до силна критика, а поради техничката тежина и специфичноста на материјалите, објектите од брутализмот понекогаш се тешко за реновирање или адаптирање.
Брутализмот и Скопје
По катастрофалниот земјотрес во 1963 година кој уништил голем дел од централното градско подрачје и оставил илјадници луѓе без домови, Скопје влегува во нова ера на урбанистичко и архитектонско обликување. По земјотресот, во обидот да се реконструира градот, владата на СФРЈ во соработка со Обединетите нации организира интернационален архитектонски конкурс, каде победник е познатиот јапонски архитект Кензо Танге. Танге, инспириран од модернизмот, брутализмот и јапонскиот метаболизам, создава урбанистички план кој ги одразува вредностите на модерниот свет, но и потребите на една солидарна, повоена заедница.
Новата архитектура во Скопје од ова време е претежно во стилот на брутализмот, со силен израз на масивност, употреба на бетон и функционалност. Таа не само што носи нов визуелен идентитет на градот, туку и претставува симбол на обновата и отпорноста на градот по земјотресот. Во овој период се создадени голем број значајни архитектонски дела кои и денес го дефинираат ликот на Скопје.
Еден од најрепрезентативните примери на брутализмот е Главната пошта, дело на архитектот Јанко Константинов, завршена во 1982 година. Со својата масивна бетонска форма и експресивни линии, таа претставува архитектонска икона на градот, често фотографирана и препознатлива и надвор од границите на Македонија. Поштата не е само објект за комуникациски услуги, туку и симбол на обновата и модерната визија што Скопје ја добиваше во тоа време.
Зградата на Македонската радио-телевизија, проектирана од Кирил Ацевски и изградена меѓу 1971 и 1983 година, претставува комплексен пример за институционален брутализам. Со своите големи бетонски маси и јасна функционална организација, МРТ е создадена како медиумски центар што ја одразуваше моќта и автономијата на јавниот сервис во социјалистичкиот период.
Меѓу образовните институции, посебно место зазема Гимназијата „Орце Николов“, дело на архитектите Александар Смилевски и Никола Богачев. Изградена во 1970 година, таа е пример за тоа како бруталистичкиот стил може да се примени во образованието – со јасни линии, просторна рационалност и акцент на функционалноста пред декоративноста.
Студентскиот дом „Гоце Делчев“, изграден во 1975 година според проектот на Ѓорѓи Константиновски, претставува еден од најмасивните и најимпозантните станбени комплекси во Скопје. Четирите кули поврзани со мостови од бетон го симболизираат студентскиот живот и колективизмот, а и денес се еден од најпрепознатливите делови на градот.
Музејот на Македонија, проектиран од Мимоза Томиќ и Кирил Муратовски и изграден меѓу 1971 и 1976 година, е културна институција во која модерната архитектура се спојува со историското наследство. Масивните бетонски форми му даваат карактеристичен изглед, а просторот е обликуван да ја нагласи функцијата на музејот како чувар на историјата.
Во 1975 година архитектот Крсто Тодоровски ја завршил зградата на Управата за хидрометеоролошки работи, уште еден пример за официјална институционална архитектура во која доминира суровиот бетон и јасната просторна организација.
Година подоцна, во 1976, завршена е зградата на Македонската академија на науките и уметностите (МАНУ), дело на Борис Чипан. Со својата масивна форма и впечатлива бетонска обвивка, таа претставува симбол на науката и културата во бруталистички стил.
Меѓу најголемите инфраструктурни проекти во овој период е Железничката станица и Транспортниот центар, дизајниран од Кензо Танге. Изградбата траела од 1971 до 1981 година, а станицата е поставена на мост долг 1.400 метри со десет железнички колосеци. За нејзината конструкција биле употребени 11.000 тони железо и 70.000 кубни метри бетон, што ја прави најголемата железничка станица на Балканот и монументален пример за брутализмот во инфраструктурата.
Во овој период се изградени и две гимназии со впечатлив бруталистички израз. Гимназијата „Никола Карев“, проектирана од Јанко Константинов и изградена меѓу 1968 и 1970 година, комбинира цилиндрични и праволиниски форми и содржи отворен амфитеатар и спортска сала. Од друга страна, Универзитетскиот кампус „Св. Кирил и Методиј“, чиј дизајн е на словенечкиот архитект Марко Мушиќ, бил изграден според планот на Кензо Танге. Со своите бетонски објекти организирани околу централен плоштад, кампусот претставува јасен пример за тоа како брутализмот може да создаде функционален, но и инспиративен простор за образование.
Контекстот и значењето на брутализмот во Скопје
Архитектурата на Скопје после земјотресот не е само обнова на градот, туку и симбол на новата социјална и културна реалност. Бруталистичките објекти кои никнуваат во градот претставуваат доказ за модернистичкото движење кое се обидело да создаде функционални, модерни и отпорни простори за живеење, работа и култура. Тие се дел од колективниот идентитет на Скопје и се сведоштво за една историска епоха.
Иако овој стил со децении бил предмет на критики, во последните години брутализмот повторно се враќа во модата и добива нова вредност и почит. Во светот, како и во Скопје, се водат дебати за зачувување и пренамена на овие објекти, често предлогот е да се трансформираат во културни центри и јавни простори кои ќе го оживеат градот на нов начин.
Брутализмот во Скопје не е само архитектонски стил, туку и историска приказна за градот, која ги одразува неговите жртви, обновата, отпорноста и посветеноста кон модерното. Од Главната пошта, преку МРТ и студентските домови, до МАНУ и музеите, бруталистичките згради се витални делови од градското ткиво и културното наследство.
Денес, Скопје претставува пример како брутализмот може да се интегрира во современиот урбан пејзаж и да биде инспирација за нови архитектонски визии, што го прави градот жив и динамичен простор каде што минатото и иднината се сретнуваат преку јазикот на архитектурата.
Објектите во стилот на брутализам во Скопје се многу повеќе од архитектонски дела – тие се дел од душата на градот. Секој бетонски блок и секој агол го носат отпечатокот на една ера исполнета со храброст и визија, со цел да се врати животот и да се создаде нова перспектива за генерациите што доаѓаат. Во овие масивни форми се крие приказна за луѓето што го градат својот дом, за иднината што ја носи иновација, но и за минатото што ја дефинира нашата идентитетска приказна.
