Кој, кога, зошто: повлекувања и политички контекст
Во 2021 година Турција стана првата држава што официјално се повлече од Истанбулската конвенција. Властите тврдеа дека постојното национално законодавство е доволно и дека Конвенцијата наводно „наметнува“ туѓи општествени вредности. Следуваа масовни протести и силни реакции од меѓународната заедница, бидејќи повлекувањето дојде во време на високи стапки на насилство врз жените и критики за ерозија на владеењето на правото.
Во Латвија, Собранието на 30 октомври 2025 изгласа напуштање на Конвенцијата по внатрокоалициски пресврт и по долга дебата, со образложение дека дел од одредбите за поимот „род“ одат подалеку од биолошкиот пол. Илјадници граѓани протестираа, премиерката јавно се спротивстави, а претседателот побара ново гласање. На 5 ноември пратениците ја одложија финалната одлука до по изборите во 2026, што го остави процесот „суспендиран“ и политички отворен.
Што е Истанбулската конвенција — и зошто има тежина
Истанбулската конвенција е договор на Советот на Европа што создава сеопфатна правна рамка за превенција на насилството врз жените, заштита на жртвите и санкционирање на сторителите. Оваа конвенција се води по логиката на „четирите П“: превенција, заштита, прогон и интегрирани политики, со независен механизам за мониторинг (GREVIO). До денес таа е потпишана од 45 држави и ЕУ, а ратификувана од голем број членки.
Европската унија и формално ѝ пристапи во 2023 година, а во 2024 усвои и првна директива што поставува минимални правила против насилство врз жените, вклучувајќи ги и онлајн делата. Ова комбинирање на Конвенцијата и правото на ЕУ ѝ дава значителна тежина во европскиот правен поредок.
Кога цифрите зборуваат: фемициди и јавноздравствена реалност
Опозицијата кон Конвенцијата често се повикува на присутноста на националните закони, но трендовите по правило бараат повеќе — не помалку — усогласени стандарди. Во Турција, граѓански платформи документираа рекордни бројки: 394 фемициди и дополнителни 259 сомнителни женски смртни случаи во 2024, со мнозинството убиства сторени од партнери или роднини во домот. Овие податоци ја јакнат тезата дека ослабувањето на меѓународните механизми оди „во погрешен правец“ на терен.
Во Латвија, политичката расправа се одвива паралелно со силна мобилизација на граѓанското општество кое предупредува дека излегувањето ќе ја поткопа довербата на жртвите и ќе ја намали отчетноста. Со оглед на тоа што одлуката сè уште е одложена, токму овие аргументи ќе бидат клучни во предизборниот контекст и при евентуално повторно гласање.
Северна Македонија: формална обврска и фактичка слика
Северна Македонија ја потпиша Конвенцијата во 2011 и ја ратификуваше во 2018. GREVIO во 2023 ја поздрави имплементацијата, но укажа на области за кои е потребно итно унапредување — од стабилно финансирање на услуги до конзистентно прибирање податоци. Локалните и меѓународни анализи бележат сериозен товар: во периодот 2017–2020 се идентификувани 22 убиства на жени кои се класифицирани како фемициди; други извори наведуваат 19 случаи 2019–2022 и натамошни во 2023. Во споредба меѓу земјите од Западен Балкан, Северна Македонија во 2023 имала и релативно висока стапка на убиства на жени според проценките на UNODC. Во наредните две години, за жал ситуацијата повторно останува иста. Сето ова ја потврдува потребата од подобри статистики, специјализирани служби и конзистентна примена на стандардите.
Што значи тоа во меѓународното право
Истанбулската конвенција не е само „политички сигнал“; таа воспоставува обврзувачки стандарди и редовен мониторинг преку GREVIO и Комитетот на страните. Во ЕУ, новата Директива од 2024 поставува минимум-криминализации и правила за заштита, што значи дека дури и држави со дебати околу Конвенцијата треба да ги достигнат овие прагови со европското право. Напуштањето на Конвенцијата, обратно, испраќа спротивен сигнал кон жртвите и партнерите и ја изолира државата од специјализирана експертиза и споредливи стандарди.
Препораки: правото да стане пракса
Прво, потребно е да се зачува или обнови членството во Конвенцијата и активно да се соработува со GREVIO, наместо да се потпираме на фрагментирани национални решенија. Второ, да се усогласат националните закони со Директивата на ЕУ од 2024, вклучувајќи јасни дефиниции, минимални казни и заштитни мерки, како и онлајн-димензии на насилството. Трето, да се инвестира во редовни, споредливи статистики за фемицид и насилство во семејството и да се гарантира стабилно финансирање на засолништа, советувалишта и правна помош. Понатаму, да се обучуваат полицијата, обвинителствата и судиите за рана проценка на ризик и координирани интервенции, вклучително и ефикасни забрани за приближување. Исто така, да се зајакнат кампањите за превенција и родова еднаквост во образованието, согласно духот на Конвенцијата, со цел да се сменат нормите што го одржуваат насилството.
Статистиките ни покажуваат дека е крајно време да престанеме да се враќаме наназад и, наместо да се потпираме на постојното национално законодавство, да чекориме напред — со подобрување, усогласување и вистинска примена на стандардите што штитат животи. Ова е патот што ја претвора хартијата во заштита — и бројките во пад на насилството.
