Софија е украинска уметница која имавме можност да ја видиме во Скопје пред неполн месец со изложбата „Home Before Dark“ организирана во соработка со „Europe House Skopje“ по повод две годишнината од руската инвазија врз Украина. Родена е додека Украина е дел од СССР. Нејзин прв документ е Советскиот извод од матичната книга на родените, по што станува украинска државјанка, која набргу се сели Италија. Потрагата по нејзиниот идентитет е во голем дел пресликана во нејзината уметност. На прашањето каде е твојот дом Софија, таа вели- „на некој начин имам многу домови, на други начини не се чувствувам дома никаде. Секогаш нешто ми недостига каде и да сум, иако тоа не е физичко место. За мене зборот „дом“ нема своја геолокација. Ми недостасува дома во Украина кога сум внатре Италија и обратно. Сепак, го сфатив како голема привилегија набљудување на животот од различни перспективи.“ За неа потрагата по идентите е потенцијално бесконечен процес, сложен, слоевит и динамичен кој не може да биде сведен на односот со земјата, на потекло или на прашањето на јазик или религија. Тој е нешто нематеријално и динамично. Со Софија разговаравме за нејзината уметност, нејзината потрага по идентитетот, за Украина и украинските уметници и за нејзините идни проекти…
Трн: На 24 февруари во соработка со „Europe House Skopje“ во „Мала Станица„ ја отворивте изложбата „Дома пред да се стемни“ по повод две годишнината од руската инвазија врз Украина. Неколку недели подоцна, кои се вашите впечатоци од изложбата?
Софија: Секогаш ми треба малку време да сфатам и процесирам што ми се случува. Неколку недели по отворањето на мојата изложба во Скопје, се чувствувам пред се благодарна на животот. Во секојдневниот живот има микро настани на кои ние честопати не им даваме тежина, но верувам дека тоа се мрежи што животот ги плете и обединува. Jас секогаш сакав да го посетам Скопје и отсекогаш мислев дека ќе го направам тоа како турист, а наместо тоа се случи нешто различно и мојата работа ме донесе во Скопје. Јас едноставно го следев тој пат и најдов една неверојатна реалност. Чувствувам дека имам многу врски со градот и дека има толку многу елементи на кои би сакала да работам и на кои би можела да се вратам уште утре. И знам дека тоа ќе се случи. Скопје беше прекрасно искуство, прво од многуте, сигурна сум.
Трн: Кажете ни ја вашата лична приказна за вашата изложба. Како уметник, која беше вашата мотивација, вашата потреба за изразување преку овие дела?
Софија: Изложбата „Home Before Dark“ претставена во „Мала станица“ е лавиринт од слики. Нема линеарен наратив да ја почитува нелинеарноста на самиот идентитет. Немаше насоки да се следат и секоја слика криеше друга. Тоа е една суптилна игра што сакам да ја играм со посетителот. Работата секогаш ја менува формата според просторот во кој е домаќин. За време на фестивалот „Фотографија Европа“ во Reggio Emillia во Италија, сокрив некои архивски слики зад две завеси. Убаво ми беше да ги набљудувам различните ставови на публиката пред оваа инсталација. Имаше и такви кои и ѕиркаа преку дупките во завесите од тантела на деталите на сликите и оние кои похрабро ги тргнаа завесите за слободно да ги набљудуваат ликите. Сакам да набљудувам што генерира мојата работа кај публиката. Кога ќе завршам со проект, се враќа една енергија која не можам да ја опишам со зборови. Мислам дека ова е мојата главна мотивација, да ја активирам ова витална енергија постојано и преку неа да се поврзам со публиката. Потребата за изразување е секојдневна и континуирана состојба. Работам затоа што станувам толку пасионирана од проектот што станувам и опседната со него. Кога ќе најдам тема, се чини како да ме опседнува од внатре и точно знам дека нема да ја напуштам идејата додека не се исцрпи сета опсесијата да стигне до следната фаза и да стане едно ново искуство.
За мене зборот „дом“ нема своја геолокација
Трн: Насловот на вашата изложба сугерира чувство на итност или копнеж за безбедност. Би можела ли да ни ги објасниш емоциите и пораката што сакаш да ја пренесеш преку уметничките дела од оваа изложба?
Софија: „Home Before Dark“ е омаж на американскиот писател Џон Чивер. Пред многу години ги читав неговите дневници, во кои опишува љубовен спор со неговата ќерка што сакал да го користи како наслов за идна книга. На крајот Џон сепак не успеа да го напише тој роман и таа книга, но Сузан, неговата ќерка успева и ја посветува книгата на нејзиниот татко. Во текстот, темнината се однесува на фасцинацијата кон мистерија и непознато кои го фасцинираат човечкот уште од самиот негов почеток, а домот се појавува како безбедно засолниште и љубовно човечко гнездо. Двата елементи не се внатре опозиција туку изгледаат неразделни едни од други. За мене зборот „дом“ нема своја геолокација. Ми недостасува дома во Украина кога сум внатре Италија и обратно. Темнината е чувство дека сте нецелосни и овој аспект генерира еден вид на континуирана итност во потрагата по другата страна на јаболкото. Проектот го истражува обидот за повторно присвојување на дел од мојот живот за кој чувствував дека ми беше одземен во тоа време. Не ми се допаѓа идејата да му се припише едногласна порака со прецизни координати. Иако јас сум авторот, проектот има свој живот и елементите што го сочинуваат и тој припаѓа на погледот на оние кои ќе наидат.
Трн: Како очекувате вашата изложба да биде прифатена кај публиката? Кај оние кои можеби не го споделуваат истото културно потекло или искуство?
Софија: „Home Before Dark“ има своја природна и лична генеза, но се врти околу универзална прашање „што е идентитет?“. Таа е родена во чест на потребата да се повторат присвојување на елементите што недостасуваат во моето постоење. Денес, во времиња кои не се многу среќни за мојата татковина, една од моите цели е дефинитивно да ја објавам историјата на мојата матична земја и нејзините различни нијанси. Во Северна Македонија, имав можност да ја однесам мојата работа во два града, Битола и Скопје. Најдов сродни елементи меѓу мојата земја домаќин и Украина. Во разговорот со посетителите, открив неколку историски и социјални елементи кои ни беа заеднички. Во другите делови на Европа, каде што не ја споделував позадината на изложбата, сè уште беше фасцинантно да истражувам различни толкувања и да видам какви чувства предизвиква мојата работа кај публиката. Целта на уметноста за мене не е да имаш лесно кодификувани и ограничувачки знаци, туку да користиш универзален јазик што може да се толкува според нечии човечки, социјални, политички и културни особености. Уметноста треба да буди емоции, дури и кога некој не ја знае пораката што таа ја крие. Целта треба да забавува, вознемирува ако е потребно, да размислува и да создава прашања. Уметноста го обзема човештвото и преку луѓето ги изразува своите содржини и пораки.
Трн: Имаш ли некои посебни приказни или анегдоти зад одредени дела на изложбата што сакаш да споделиш? Колку тие допринесуваат да се се воспостави еден наратив на изложбата?
Софија: Проектот содржи семејна тајна поврзана со мојот идентитет. На моето прво патување во Украина, барав одговори за мојата припадност, поминав низ многу деликатна фаза од мојот живот. Неколку години пред тоа на почетокот на „Home Before Dark“, открив дека мојот биолошки татко е личност која никогаш не сум ја видела во мојот живот. Затоа и почетокот на проектот се развиваше паралелно со моето запознавање со оваа личност, по две навидум далечни, но интимно поврзани патеки. Потрагата по идентитетот стекна повеќе насоки и навистина се обидував да ги задржи цврсто сите овие аспекти. Тоа беше патување во патување. До денес тие се пријатни спомени, но во тоа време беше тешко да се состават парчињата од мојата личност повторно заедно. Така да, постои многу длабоко преплетување помеѓу интимната и лична приказна и самиот проект, но со текот на времето овие елементи станаа темелни делови од еден единствен наратив.
Идентитетот не се сведува на односот со земјата, на потеклото или на прашањето на јазик или религија
Трн: Дали фотографијата е најадекватен начин да се изразите на оваа тема?
Софија: Не воопшто. Не постои претходно дефиниран медиум за специфична тема. Убавината на уметноста е можноста да се изрази преку кој било медиум. Јас ја избирам фотографијата бидејќи е најприродниот медиум за мене. Да бидам искрена, не беше дури и рационален или промислен избор, сè се случи спонтано. Толку многу уметници се изразија на иста тема на сосема поинаков начин. Кабаков цел живот зборува за советската ера преку сликарството и инсталации во просторот, Барбара Кругер се занимаваше со темата на идентитетот користејќи слогани и големи рекламни постери. Мислам дека изборот на медиум е неважен и централното прашање е способноста да се пренесе порака притоа почитувајќи го опсегот и сложеноста на поимот за идентитетот.
Трн: Родена си во СССР. Твојот прв документ беше Советскиот извод од матичната книга на родените. После тоа, стануваш украинскиа државјанка, а потоа се селиш во Италија. Потрагата по твојот идентитет е многу покомплексна и се покажува во твојата уметност. Каде е твојот дом Софија?
Софија: Многу интересно прашање. На некој начин имам многу домови, на други начини не се чувствувам дома никаде. Миграцијата, ако се случи особено на млада возраст како во мојот случај, создава процес на отуѓување кон она што некој го остава зад себе и апсорпција кон она што го наоѓа. Јас бев дете и немав свест за животот што го оставив зад себе и кога влегов во Италија, мојот живот го доби обликот на реалноста што ја живеев. Секогаш нешто ми недостига каде и да сум, иако тоа не е физичко место. Сепак, најдов целосна комплетност во оваа суспензија меѓу различни светови, што со текот на времето го сфатив како голема привилегија набљудување на животот од различни перспективи.
Трн: Дали ја заврши потрагата по твојот идентитет или тоа е нешто што никогаш не престанува? Може ли едно лице да има повеќе од еден идентитет?
Софија: Ова е потенцијално бесконечен процес, бидејќи е сложен, слоевит и динамичен. Идентитетот не може да биде сведена на односот со земјата на потекло или на прашањето на јазик или религија. Едноставно е составено од повеќе слоеви, кои коегзистираат со менување на курсот со текот на времето. Идентитетот е нешто нематеријално и динамично, комбинирајќи ја својата интимна сфера со низа социјални конструкции. Па така „Home Before Dark“ претставува длабока потрага, но далеку од тоа обидувајќи се да го категоризирам мојот идентитет или да формулирам дефиниција за него.
Животот за Украинците се преврте наопаку тоа утро на 24 февруари
Трн: За најголем дел од Украинците светот се сврте наопаку на 24 февруари. Што точно се случи со твојот свет?
Софија: Животот ми се преврте наопаку тоа утро на 24 февруари. Имам магливи спомени од тој ден.Не се сеќавам на редоследот на настаните. Телефонската комуникација беше постојана и тешка. Зборови без логика, големо страдање, испрекирано со плачење… Целиот украински народ беше дестабилизирани со слепо и брутално насилство без смисла. Не отидов на работа, отидов на плоштад да протестирам. Сите бевме во солзи. Загриженоста за мојата најблиските, моите баби, татко ми и сите роднини и пријатели. Во живо ги гледав маките на Киев, бескрајна низа автомобили кои се обидуваат да го напуштат градот. Не сакам да се сеќавам на сето тоа. Тоа е дел за кој се трудам да не размислувам. Клучно е секогаш да ја држите главата горе, да размислувате позитивно и да имате самодоверба. Во практична смисла, мојот живот не е нарушен, но тоа е искуство што ме трансформираше како личност и како уметник.
Трн: Дали твојата уметност е еден вид засолниште од реалноста?
Софија: Апсолутно да. Taa отсекогаш претставувалa привилегирано место во кое се обработува реалноста и таа се гледа од други агли, во обид да се разбере преку барање на одговори. Јас не работам со претензии да изнајдам решение и попрво дозволувам да ме понесе работата без
Предодредување на цел, за да стекнам нов степен на свест. Честопати ми требаат долги паузи за да постигнам дистанца од темата во моето секојдневие. Кога ќе се вратам на проектот, природно произлегуваат низа нови елементи и од тоа прозлегуваат рефлексии и се појавуваат расположенија кои ја зачувуваат врската со реалноста на поавтетнтичен начин.
Трн: Дали оваа војна ги направи Украинците повеќе посветени на докажувањето на нивниот идентитет или повеќе стана инспирација за украинските уметници?
Софија: Верувам дека секој украински уметник, и општо секој Украинец, сфатил дека тој или таа повеќе не треба да докажува ништо за сопствениот идентитет, што беше долго времесокриен заради советски пропагандни цели. Од друга страна тој се појави во својата автентичност во социјалната и воената сфера, исто како и во уметничката сфера. Мојот впечаток е дека моменталната итност е да се извади на виделина и на светот она на што Украина е подложена, е за да се задржи вниманието на она што во моментот се случува. Со текот на времето, кога оваа длабока рана ќе зарасне, ќе има простор за различна свест што ќе генерира нов израз.
Украина е силна млада жена, енергична, способна да изненади секого, а особено самата себе
Трн: Со оглед на актуелната општествено-политичка клима, особено во Украина, дали сметaш дека твојата уметност е под влијание или е обликувана од она што се случува?
Софија: Убеденa сум дека уметноста секогаш ја рефлектира човечката состојба. Уметноста е живот и не може да се одвои од него. Во мојата работа секогаш постои итна потреба да се размислува за реалноста, но нејзината манифестација е никогаш гласна, туку шепоти меѓу наборите на низа елементи на кои им треба рефлексија и интроспекција. Уметникот нема готови одговори. Тој ги бара исто како и сите останати луѓе. Но, уметникот наоѓа начини да ги изрази на свој начин, обидувајќи се да ја надмине индивидуална перспектива и да понуди предок и универзална визија
Трн: Tвојата родна земја е на иста возраст како што си ти сега. Дали Украина деновиве е во потрага по својот идентитет, исто како што си и ти?
Софија: Украина исто како и јас го знае својот идентитет. Наместо барање на идентитетот постои процес на афирмација, повторно откривање и популаризација на сопствениот багаж. Украина е како силна млада жена, во среде нејзината енергија, способна да изненади секого, а особено самата себе. Сакам да мислам на тоа начин.
Tрн: Може ли да ни кажеш нешто за твоите идни проекти?
Софија: Во моментов имам два истражувачки проекти кои се во тек. Првиот е „Каде отидоа сите мајки?“, кој оживува во 2019 година, по откривање на писмото од 1999 година што мајка ми му го напиша на татко ми веднаш откако таа замина за Италија да се справи со економските тешкотии на семејството. Таа раскажува дека нашла работа како негувателка. Свесна за фактот дека оваа професија најчесто ја извршуваа жени од источноевропските жени, направив некои истражувања за состојбата на таквите работници. Во писмата, мојата мајката изразува голем број лични тешкотии поврзани со нејзиниот нов живот. Така открив дека во 2005 година, двајца психијатри од Ivano Frankivis идентификувале збир на симптоми заеднички за две пациентки кои долго време работеле како негувателки во Италија. Од сето ова започнало систематско истражување кое ги навело да го идентификуваат она што би се нарекло Италијански синдром. Повеќекратните симптоми што следат се вкотвени во искоренувањето на идентитетот, предизвикано од фактот што овие жени гледаат како нивниот идентитет се распаѓа, не препознавајќи ниту едно место како нивен дом и тие стануваат всушност обичен извор на економска издршка за семејството на кое припаѓаат. Вториот проект е многу скорешен и би сакал да има можност делумно да се развие токму во Северна Македонија. „Дали водата има простор во водата?“ е реторичко прашање што рефлектира на просторот што е соодветен на човечкото битие, поточно просторот на мигрантот,. Вистинската вредност на концептот на граница, тенката црвена линија помеѓу јавниот и приватниот простор. Ова е истражување поттикнато оние простори кои јас самата ги населувам како граѓанин или мигрант. Бавен и имагинативен процес насочен кон истражување на противречностите на одредени пунктови консолидирани од страна на неподвижност на вообичаеното. Но во истовреме со потреба од нова свест за да се одговори на итните социјалните, политички и идентитетски предизвици на нашата современост.
