Грчкиот поет Сотирис Минас на Деновите на поезијата во Скопје, што се одржа минатата недела, ја прочита песната „Светулки“ од збирката „На Грамос“ од Ацо Шопов, поради која во времето на нејзиното објавување (1950 г.) на нашиот поет му бил забранет влез во соседната земја.
Сотирис Минас ја прочита песната според негов препев на грчки јазик.
Во разговор на Иван Антоновски со Сотирис Минас во рамките на манифестацијата „Денови на поезијата“ грчкиот автор зборува за неговиот однос кон македонскиот јазик, за важноста на издавањето на „Абецедарот“, за македонската современа поезија, како и за делата на Кочо Рацин, Блаже Конески, Ацо Шопов и плејада други македонски книжевници.
Во продолжение дел од разговорот помеѓу Антоновски и Минас:
Македонскиот јазик го учевте самоиницијативно. Вклучително и преку македонската поезија. Во секој Ваш настап се препознава љубов за македонскиот јазик, книжевност и култура. Од каде доаѓа таа љубов? Од каде толкава приврзаност за македонската реч?
Мојот однос кон македонскиот јазик и таканареченото македонско прашање не е случаен; тој е плод на подлабока потрага што произлегува од моите сопствени вредности. Од мали нозе чувствував потреба да оспорувам сè што се претставува како очигледно. Не ми беше доволна „официјалната вистина“ — сакав да допрам до коренот на работите и да формирам сопствен суд.
Иако немам македонско потекло, таа внатрешна потреба ме доведе, околу мојата 25-та година, до подлабоко истражување на македонското прашање. Преку истражувањето почнав да разбирам колку е изопачена историјата и колку систематски е потиснато постоењето на еден цел народ. А кога, неколку години подоцна, лично ги запознав Егејските Македонци, сè што дотогаш го имав прочитано доби човечка форма. Нивните сведоштва за прогон, страв и репресија ме обележаа. Се чувствував како да слушам приказни за моето сопствено семејство, за моите предци. Таа идентификација беше клучна.
Љубовта кон македонскиот јазик се роди од таа емоција. Тоа беше длабока потреба да се поврзам суштински со луѓе кои беа потиснувани само затоа што го зборуваа својот јазик. За мене тоа не беше само јазичен избор — тоа беше морална позиција. Помислив: ако кај Македонците е посеан страв да го зборуваат својот јазик, тогаш еден Грк ќе го научи и ќе го зборува тој ист јазик по сопствен избор — и со гордост.
Како што го проучував јазикот, дојде и литературата — пред сè поезијата. Открив неверојатен литературен свет, исполнет со емоции, историска меморија и човечка достоинственост. Тоа е поезија што заслужува да се слушне — не само затоа што е естетски вредна, туку затоа што ја носи душата на еден народ.
Мојата ангажираност со македонскиот јазик и литература, сега е дел од мојот идентитет. Тоа е чин на солидарност и отпор кон заборавот, неправдата и потиснувањето.
Годинава чествуваме и 100 години од Абецедарот и 80 години од кодификацијата на македонскиот јазик. Вие се интересирате и за историјата на македонскиот јазик, и за историјата на македонската книжевност. Што од сцената би испратиле како порака по овој повод, како човек што алтруистички гради мостови меѓу двете култури и двата народа? Како би ги синтетизирале Вашите досегашни сознанија, а од друга страна Вашите емоции за македонистиката?
Издавањето на „Абецедарот“ пред 100 години претставува многу важен настан во историјата на македонскиот јазик. Иако ова признавање од страна на грчката држава беше ограничено и краткотрајно, сепак останува значаен доказ дека македонскиот јазик постоел и бил институционално признаен, макар и за краток период. Ова признавање, колку и да беше привремено, укажува на постоењето на македонскиот јазик и на идентитетот на Македонците во Грција, и претставува важна пресвртница во историјата на малцинствата во земјата.
За жал, издавањето на „Абецедарот“ и ден-денес останува речиси непознато за пошироката јавност во Грција. Иако постоеше повторно издание од издавачката куќа „Батавија“ во 2006 година, малкумина знаат за неговото постоење. Голем дел од грчкиот народ и понатаму верува дека во Грција не се зборува некаков македонски јазик, а дури и луѓето кои го зборуваат, често го нарекуваат „допја“, односно „локален јазик“ — било од незнаење, било од страв, или пак од интернализирана стигматизација.
Теориите кои тврдат дека овие „локални“ јазици се мешавина од повеќе јазици или дека содржат елементи од старогрчки дијалект, за жал, се распространети. А што е уште поиронично, тие теории се поддржани од познати историчари и лингвисти. Тоа го велам не за да го клеветам грчкиот народ — инаку и јас сум Грк, туку за да покажам колку влијание може да има државната пропаганда и перењето мозок на народите.
Сепак, верувам дека оваа ситуација може постепено да се поправи. Веќе се направени некои чекори, особено со признавањето на македонскиот јазик во 2018 година од страна на грчката држава.
Што се однесува до кодификацијата на македонскиот јазик во 1945 година, ја сметам за пресвртница во историјата на македонската литература. Политичката ситуација во Југославија по Втората светска војна беше одлучувачка за признавањето на етничките и јазичните групи, создавајќи институционална рамка што овозможи кодификација на јазикот и, истовремено, развој на современата литература на македонски јазик. Така се роди цел свет на литература со огромна динамика, кој го истакна јазикот како носител на културата.
Како македонист и мост меѓу двете култури, сакам пораката која се испраќа по повод оваа двојна годишнина да биде дека културната разновидност не претставува закана, туку збогатување. Јазикот и идентитетот на Македонците не му нанесуваат штета на никого — напротив, тие се дел од светското културно наследство и заслужуваат почит и грижа.
Вие сте најновиот афирматор на македонската книжевна реч во денешна Грција. Но, ако се навратиме наназад, „допирот“ на македонската современа поетска реч со современата грчка култура и општество се случува уште во шеесеттите и седумдесеттите години на минатиот век. Во 1960 година, во Ташкент, „Бели мугри“ на Кочо Рацин е објавена во препев на грчки јазик на Васко Караџа. Впрочем, ова е и првиот превод на книга од македонски на грчки јазик. Потоа, во препев на Викторија Теодору, „Бели мугри“ е објавена и во Атина, во 1978 година. Од оваа временска дистанца денес, како го „читате“ препејувањето и објавувањето на Рацин на грчки јазик? Колку Рацин допре до грчкиот аудиториум? Колку може да биде актуелен и денес?
Поезијата на Кочо Рацин, со длабоката социјална димензија и хуманистички говор, е во сродство со други големи грчки поети од подоцнежниот период, како Јанис Рицос, Манолис Анагностакис, Тасос Ливадитис и други, кои исто така ги претвориле социјалните проблеми и класните нееднаквости во поетски дела исполнети со емоционална напнатост и хуманистичка чувствителност.
Рацин, со чистотата на неговиот израз, му даде глас на обичниот трудбеник, работникот, земјоделецот, и непокорниот дух на секојдневниот човек. Критиката на социјалните структури, осудата на потиснувањето и експлоатацијата, како и фокусот на колективноста и солидарноста, го поврзуваат делото на Рацин со грчката социјална поезија, во заедничка потрага по правда и човечност.
Поезијата на Рацин, иако се фокусира на социјални теми, не се ограничува само на нив. Таа има и интензивен еротизам, кој ги приближува човечките односи со истата автентичност и емоционална напнатост која ги карактеризира неговите политички теми. Овој комбиниран аспект на неговата поезија го прави неговото дело богато и многустрано. Иако изданијата на Рацин во 1960-те и 1970-те имале извонредна културна и историска значајност, не успеале да најдат поширока популарност која ја заслужуваат. Препевите на „Бели Мугри“ од Васко Караџа и Викторија Теодору беа направени во тежок период, кога големите издавачки куќи не беа подготвени да објават дела кои силно го истакнуваа националниот идентитет на Македонците, и пред сѐ, македонскиот јазик.
Денес, сепак, делото на Рацин изгледа како да може повторно да најде популарност меѓу грчката читателска публика. Современото грчко општество се соочува со слични социјални и политички проблеми, како што се сиромаштијата, нееднаквоста, несигурноста и социјалната изолација. Темите на потиснувањето, експлоатацијата и човечката достоинственост остануваат актуелни, и поезијата на Рацин продолжува да нуди силен глас за секојдневниот човек, кој може и денес да нè воодушеви и да нè научи.
Политичките и социјалните услови можеби се промениле, но потребата за социјална правда, отпорност против потиснувањето и заштита на човечката достоинственост остануваат актуелни прашања кои Рацин ги изразува и повеќе од доволно.
Но во временскиот меѓупростор, откако веќе е објавена антологија на грчката поезија на македонски јазик, набрзо, во сеумдесеттите години на минатиот век, со заложби на истакнатиот грчки поет, афирматор на македонската поетска реч, Костас Валетас, инаку добитник на Почесното Рациново ризнание во 2012 година, се случува и првата антологија на современата македонска поезија во препев на грчки јазик.
Паскал Гилевски се сеќава: „Валетас дојде во Скопје и мене ме побара на телефон, бидејќи видел издание на ’Антологија на грчката поезија’ преведена на македонски јазик и посакал и тој да издаде ’Антологија на македонската поезија’ на грчки јазик. Јас го однесов кај писателот Ацо Шопов, кој во седумдесеттите години беше претседател на културните врски со странство, и му ја предложивме идејата, а тој ја прифати“.
Костас Валетас појаснува: „Веднаш кога се вратив во Грција се зафатив со мојата идеја и така јас како издавач наскоро ја отпечатив првата ’Антологија на македонската поезија’ на грчки, како и ’То мавро ајдони’, за која преводот на грчки го направи Паскал Гилевски, или во препев на македонски ’Црниот славеј‘. Во оваа прва ’Антологија на македонската поезија‘ на грчки е содржана поезијата на триесетина ваши познати поети, Блаже Конески, Славко Јаневски, Ацо Шопов, Гане Тодоровски, Матеја Матевски, Петре М. Андреевски, Раде Силјан, Радован Павловски и други. И оттогаш до сега имам издадено уште многу македонски автори кои преведени на грчки можат да се најдат во продажба низ грчките книжарници“.
Од оваа временска дистанца, како го толкувате и вреднувате објавувањето на оваа антологија, ама и на антологијата на грчката поезија во препев на македонски што ѝ претходи?
Иницијативата на Костас Валетас да ја објави првата антологија на македонска поезија на грчки јазик несомнено е изразито важен потег, не само од издавачка и културна перспектива, туку и од историско значење. Тој се обиде да ја доведе грчката јавност во контакт со македонската поезија и да им даде можност на грчките читатели да запознаат една јазична и културна традиција која, иако географски блиска на Грција, отсекогаш била лишена од истото признание што го уживаат другите литературни традиции. Особено кога зборуваме за тој период, кога политичките и социјалните услови го правеле прифаќањето на такви потези тешко. Оваа издавачка акција значајно придонела за отворање канал за комуникација меѓу двата народа, иако тогаш не можела да има ист ефект каков што би имала денес, кога современата публика е поотворена и запозната со различните културни влијанија.
Поезијата, освен што е уметност, претставува и силен начин на комуникација што ги надминува политичките или националните разлики и помага во меѓусебно разбирање и соработка. Во времето на издавањето на оваа антологија, работите биле многу потешки и политички напнати, што го отежнувало признавањето на вакви дела. Затоа, потегот на Костас Валетас да ја избере поетската издавачка акција бил исклучително храбар и прогресивен, бидејќи го надминува тесното политичко затворање и се фокусира на нешто универзално – човечко, како што е уметноста и поезијата. Неговото дело не се ограничува само на издавачката активност, туку комбинира размена на култури, идеи и чувства, потфат што треба да се цени особено за периодот во кој било реализирано.
Антологијата на Валетас и антологијата на грчка поезија што ја сработил Паскал Гилевски, најконкретно докажуваат дека уметноста, поезијата и литературата воопшто немаат граници. Костас Валетас и Паскал Гилевски биле вистински амбасадори на оваа филозофија. Издадените книги се вистински мостови на култура што ги поврзуваат двата народа и придонесуваат најмногу за пријателството и солидарноста помеѓу грчкиот и македонскиот народ.
Очигледно, станува збор за влог на поединци и генерации што граделе мостови… Такви има и денес. Дали барикадите на политиката влијаеа овие мостови да се невидливи или да се подзаборави на нив?
Знаете, сите овие години гледаме како имаше луѓе кои се обидувале да изградат мостови меѓу нашите народи, мостови кои понекогаш биле видливи или, можеби, биле заборавени некое време. Политичките контроверзии и национализмите често го попречуваа тоа поврзување, но на некој начин, овие мостови постоеја и продолжуваат да постојат. Во последните години, работите изгледаат како да се менуваат. Особено младите во Грција се сè повеќе отворени да научат за историјата на Македонија, за јазикот и културата. И тоа е нешто што навистина ми дава надеж. Полека, сè повеќе луѓе ја бараат вистината за таканареченото „македонско прашање“ и се подготвени да го научат и прифатат она за коешто никогаш не биле правилно научени и за што немале никакво знаење. Ова покажува дека општеството е повеќе подготвено да ги надмине бариерите што беа создадени од политиката и национализмот.
И покрај двоумението, гледаме вистинска волја за помирување и разбирање, особено во областа на културата и литературата. Сè повеќе издавачки куќи во Грција ја прифаќаат македонската литература и тоа е знак дека бариерите полека започнуваат да паѓаат.
Тоа е лично мое искуство што навистина гледам поголем интерес и заинтересирани очи кои ја бараат, трагаат по вистината. Нашето општество сè повеќе е подготвено да ја прифати македонската литература. Верувам дека поетската размена може да стане едно од средствата кои ќе ги надминат бариерите од минатото и ќе изградат мостови за иднината.
По Рацин, една година потоа, во Грција, повторно во Атина е објавен и избор од поезијата на Блаже Конески, со предговор на поетот Костас Валетас, којшто за Конески вели дека е „патријарх на македонското слово“. Кои други автори од препевите и заложбите што и самиот Валетас ги споменува, објавени во препев на грчки, според вас го задржуваале/ат вниманието на грчката книжевна јавност? Всушност, и за колку и какви изданија станува збор?
Грчката јавност, освен Рацин и Конески, имаше контакт и може да има уште поголем со поезијата на други историски големи македонски поети. Може да се возбуди од романтизмот на Мајтеја Матевски, религиозните влијанија и меланхолијата што ги носи Гане Тодоровски, силните симболизми на Славко Јаневски, интензивниот еротизам на Петре М. Андреевски и многу други големи македонски поети.
Што се однесува до вториот дел од прашањето, не е лесно точно да се определи колку и кои дела на македонската поезија се преведени на грчки во минатите децении, бидејќи, како што спомнав порано, станува збор за изданија од мали издавачки куќи со ограничени тиражи, како и различни објави во списанија и весници од понапредниот период по Граѓанската војна, кои ги читаа мали кругови луѓе. Сепак, ова не го намалува воопшто значењето и вредноста на сите овие напори.
По трите изданија на „Бели Мугри“ – и кажувам три, бидејќи по изданието од 1960 година од Васко Караџа, беше направено првото издание на преводот од Викторија Теодору во 1976 година, а две години подоцна, во 1978 година, имаме второ и ревидирано издание на истата збирка, овојпат во соработка и уредување од страна на Димитар Башевски. Исто така, како што беше споменато порано, имаме антологијата на македонската поезија од Костас Валетас и на збирката на Блаже Конески „Везилка“ во 1979 година, со предговор од Костас Валетас и Матеја Матевски. Во 1998 година, Васко Караџа ја препејува поетската збирка на Димитар Башевски „Привремен престој“ и во 1999 година се издава антологијата „Југословенски поети пред византиски фрески“, која има ексклузивно македонска поезија, иако е така насловена, уредена од Ефтим Клетников и со предговор од Тасос Тилјос, во препев на Ирини Спанудаки.
Во првата деценија на 21-от век, имаме уште две исклучително важни изданија. Во 2004 година беше објавена антологијата со насловот „Химни за Свети Кирил“, која вклучува избрана македонска поезија во препев на Викторија Теодору и Марија Граматику. Во 2007 следеше антологијата „Хемус – Антологија на Балканска Поезија“, уредена од Пантелис Букалас каде што последниот дел содржи неколку песни од македонски поети.
Целиот разговор на следниот линк
