Од скромен балкански град до модерна метропола, Скопје го живееше 20. век со интензитет што мал број на други градови го познаваат. Периодот од 1944 до 1991 година е особено значаен. Тоa е време на политички промени, урбанистички експерименти, културен раст и една трагедија што го промени текот на историјата.
Градоначалниците кои го воделе Скопје во овие децении не биле само администратори, туку визионери, координатори на обнова, и гласници на нови идеи. Нивните мандати го обликувале градот во кој денес живееме – од првите обиди за индустриска модернизација, преку обновата по земјотресот од 1963, до создавањето на нови населби, културни институции и инфраструктура.
Овој текст ги следи нивните чекори, ги бележи најзначајните проекти и го прикажува развојот на Скопје низ призма на градското раководство и урбаната трансформација.
Скопје пред земјотресот- мешавина од ориентални, балкански и модернистички стилови
Од крајот на Втората светска војна, Скопје започна да се развива како административен, економски и културен центар на Социјалистичка Република Македонија. До почетокот на 1960-тите, градот веќе беше трет по големина во Југославија, со население од околу 198.000 жители. Скопје поседуваше 25% од индустриската моќ на републиката и генерираше 54% од вкупниот приход, што го правеше клучен двигател на економскиот развој. Урбанистички, градот се ширеше кон нови населби како Карпош и Тафталиџе, а архитектонски се карактеризираше со мешавина од ориентални, балкански и модернистички стилови. Старата железничка станица, Народниот театар, Куршумли ан и Чифте амам беа само дел од објектите што сведочеа за богатото културно наследство.
Оваа архитектонска разноликост не само што му давала уникатен визуелен идентитет на Скопје, туку и го претворала градот во симбол на историска слоевитост и културна коегзистенција. Скопје бил град каде што истокот и западот се среќавале, не само географски, туку и духовно – создавајќи урбана целина во која традицијата и прогресот се надополнувале, а не се исклучувале.
Најзначајни проекти од овој период се:
Старата железничка станица – симбол на модерниот Скопје пред земјотресот; денес дел од Музејот на град Скопје. Народниот театар и Домот на АРМ – културни институции кои го дефинираа јавниот живот. Железничка и патна инфраструктура – проширување на мрежата кон нови индустриски зони.Населби Карпош и Тафталиџе – првите урбанистички проширувања надвор од центарот.
Во овој период Скопје го воделе 11 градоначалници
Лазар Танев (1944–1945)
Првиот градоначалник на Скопје по ослободувањето. Неговата улога била административна и ресторативна – поставување на основите на новата народна власт и обнова на институциите.
Димче Зографски (1945–1947)
Во неговиот мандат започнува процесот на национализација и социјализација на јавниот простор. Се формираат нови работнички квартови и се поставуваат темелите на индустрискиот развој.
Георги Икономов (1947–1948)
Краток мандат, но значаен за урбанистичко планирање. Се работи на првите идеи за проширување на градот кон Карпош и Тафталиџе.
Душко Лукарски (1948)
Иако кратко на функција, Лукарски учествува во консолидацијата на новите општински структури.
Вера Ацева (1948–1949)
Прва жена градоначалник на Скопје. Позната по својата енергичност и посветеност на социјалните прашања. Поддржува изградба на домови за работници и културни центри.
Аспарух Каневче (1949–1950)
Фокус на индустриски развој и урбанизација. Се проширува железничката инфраструктура и се модернизира јавниот превоз.
Наум Наумовски (1950–1951, 1956–1960)
Наумовски има два мандати. Во првиот, се работи на основна инфраструктура – водовод, канализација, улици. Во вториот, се започнува со изградба на нови населби и се подготвуваат планови за модернизација на центарот.
Благоја Николовски (1951)
Краток мандат, но активен во социјалната политика – изградба на училишта и здравствени установи.
Кемал Сејфула (1951–1954)
Еден од првите градоначалници од турската заедница. Сејфула работи на подобрување на меѓуетничките односи и развој на културни институции.
Васил Георгов (1954–1956)
Во негово време се започнува со изградба на нови булевари и се модернизира јавниот транспорт.
Крсте Марковски (1960–1963)
Градоначалник за време на катастрофалниот земјотрес во 1963. Неговата улога е историска – организирање на спасувачки акции, координација со меѓународна помош и почеток на реконструкцијата.
Скопје, 26 јули 1963 година 5:17 часот – Дваесет секунди што ја променија историјата
На 26 јули 1963 година, Скопје беше погодено од катастрофален земјотрес со магнитуда од 6.1 степени според Рихтер. Иако траеше само 20 секунди, земјотресот предизвика огромна човечка и материјална штета. Загинаа над 1.070 лица, а повеќе од 2.900 беа повредени, од кои 1.110 тешко. Околу 200.000 луѓе, или 76% од населението, останаа без дом. Околу 80% од градската структура беше уништена, а симбол на трагедијата стана Старата железничка станица, чии часовници застанаа точно во 5:17 часот – моментот кога земјата се затресе.
Земјотресот ги уништи: Националната банка, Офицерскиот дом, Народниот театар, Кале, Куршумли ан, Сули ан, Чифте амам. Симболот на трагедијата остана Старата железничка станица, чии часовници застанаа точно во 5:17 — денес дел од Музејот на град Скопје.
Скопје, разурнат и обземен од болка, стана центар на меѓународна солидарност. Помош пристигна од 78 држави, меѓу кои САД, СССР, Мексико, Шведска и многу други. Градот доби епитет „Град на светската солидарност“, а Обединетите Нации формираа интернационален тим за урбанистичко планирање. Проектот го водеше полскиот архитект Адолф Циборовски, а во изведбата учествуваа реномирани фирми како Doxiadis Associates од Грција и Polservice од Полска. Новиот урбанистички план предвидуваше зонирање на градот, зачувување на историските делови како Чаршијата и Калето, регулација на коритото на Вардар, и изградба на земјотресно-отпорни структури. Во тој контекст беше формиран и Институтот за земјотресно инженерство, прв од ваков вид во Европа кој постави нови стандарди за градба во сеизмички подрачја.
Обновата на Скопје не беше само физичка, туку и симболична. Се изградени нови станбени блокови – Шведски бараки, Руски згради, Мексичка улица – кои носеа имиња според земјите што помогнаа. Се реализираше визионерскиот план на Кензо Танге, кој го замисли Скопје како модерен град со јасно дефинирани функционални зони.
Изградени беа Универзалната сала, Градскиот трговски центар (ГТЦ), Транспортниот центар – Железничка станица и Автобуска станица, на Кензо Танге, официјално отворена 27 јули 1981, потоа Универзитетски кампус „Св. Кирил и Методиј“ , дело на архитект Марко Мушиќ изграден помеѓу 1970–1974. Студентски дом „Гоце Делчев“ дело на Георги Константиновски граден во две фази и тоа од 1969–1971 и 1973–1977. Зградата на Владата дело на Петар Муличкоски, дизајнирана 1966, а изградена од 1968–1970, како композиција од шест кубни тела поврзани со стаклени фасади и структури од армиран бетон. Еден од позначајните објети е Музејот на современа уметност,Меѓу позначајните градби се и Универзалната сала изградена 1965, Државниот хидро‑метеоролошки институт (УХМР) дело на архитектот Крсто Тодоровски изграден 1972–1975 во стилот на брутализам, Градскиот трговски центар на архитектот Живко Поповски изграден од 1981 до 1983, Македонската опера и балет (МНТ / МОБ) на архитектите Стефан Кацин, Богдан Спиндер, Марјан Уршиќ од ,,Биро 77″ во стилот на нео-експресионизмот.
Изградени беа нови булевари, мостови и зелени површини. Се развија нови населби како Аеродром, Чаир, Кисела Вода и Карпош, а јавниот превоз беше проширен и модернизиран.
Скопје, иако погодено од една од најголемите природни катастрофи во регионот, успеа не само да се обнови, туку и да се редефинира. Од град во урнатини, прерасна во симбол на меѓународна солидарност, урбанистичка храброст и човечка истрајност. Денес, неговите улици, објекти и споменици сведочат за тој период на обнова, надеж и заедништво – наследство кое продолжува да го обликува идентитетот на македонската метропола.
Во овој период Скопје го водеа
Благој Попов (1963–1969)
Клучна фигура во обновата на Скопје. Под негово водство се реализира планот на Кензо Танге, се градат нови објекти како Универзалната сала, Градскиот трговски центар и нови станбени блокови.
Драголуб Ставрев (1969–1974)
Се продолжува со реконструкцијата и модернизацијата. Се отвораат нови културни институции, се развива спортската инфраструктура и се уредуваат паркови.
Методи Антов (1974–1982)
Во неговиот долг мандат, Скопје добива нови населби – Аеродром, Чаир, Кисела Вода. Се работи на проширување на градската мрежа и се воведуваат нови линии на јавниот превоз.
Трајко Апостолски (1982–1984)
Фокус на екологија и урбан ред. Се уредуваат зелени површини, се реконструираат улици и се подобрува снабдувањето со вода.
Душан Поповски (1984–1986)
Се работи на културна децентрализација – отворање на домови на култура во населбите, поддршка на локални уметници и фестивали.
Југослав Тодоровски (1986–1991)
Последен градоначалник во СФРЈ. Во негово време се започнува со дигитализација на административните служби, се работи на урбанистички планови за нови деловни зони и се подготвуваат проекти за модерни трговски центри.
Град на промени
Од Лазар Танев до Југослав Тодоровски, градоначалниците на Скопје во периодот 1944–1991 ја воделе метрополата низ тектонски промени – од воена и социјална обнова, преку катастрофи и реконструкции, до модернизација и културен раст. Нивните визии, иако различни, го обликувале Скопје во град со силен урбан идентитет и динамична историја.
Периодот од 1944 до 1991 година претставува најдинамичната етапа во историјата на Скопје – време на политички трансформации, урбанистички експерименти, културен раст и една трагедија која го промени текот на градот. Градоначалниците, секој со своја визија и пристап, го воделе Скопје низ обнова, модернизација и социјален развој. Земјотресот од 1963 година, иако катастрофален, го претвори Скопје во симбол на меѓународна солидарност и урбанистичка храброст. Благодарение на помошта од целиот свет и визионерските планови на архитекти како Кензо Танге, градот не само што се обнови, туку и се редефинираше.
Изградбата на нови станбени блокови, културни институции, спортски сали и деловни објекти го трансформираше Скопје во современа метропола со уникатен архитектонски идентитет. Од Старата железничка станица до ГТЦ, од Универзалната сала до Институтот за земјотресно инженерство – секој објект сведочи за истрајноста, креативноста и заедништвото што го обликуваа градот. Денес, Скопје го носи наследството на тие децении – како град што знае да се издигне, да се обнови и да продолжи да сонува.
Серијалот продолжува во среда
