Од 1991 година, кога Македонија го започна својот независен развој, градот Скопје помина низ интензивен процес на трансформација и предизвици кои го менуваа неговиот лик и идентитет. Како главен административен, културен и економски центар, Скопје беше сведок на бројни промени во локалната власт, со различни градоначалници кои се обидуваа да одговорат на потребите на растечката урбана средина.
Меѓутоа, и покрај напорите за развој, градот се соочи и со сериозни проблеми: инфраструктурни застои, недоволна урбана политика, влијание на градежната мафија и нерешени социјални прашања. Промените кои требаше да го осовременат градот често беа споредувани со изгубен идентитет и урбана деградација, што ја отвори потребата за стратешки и одговорен пристап кон иднината на Скопје.
По катастрофалниот земјотрес во 1963 година, Јапонецот Кензо Танге ја доби задачата да го реконструира Скопје како модерен европски град со јасен урбанистички концепт, функционален, со широка мрежа булевари, простор за култура, зелени површини и јасно дефинирани јавни простори. Неговата визија беше софистицирана и иновативна за времето, што го направи Скопје еден од најинтересните модернистички градски проекти во Европа.
Меѓутоа, од 1991 година па наваму, со политичките и економските превирања, недостатокот на стратешко планирање, влијанието на градежната мафија, и низа урбани интервенции кои не секогаш беа во согласност со оригиналниот план, Скопје почна да се менува во насока која ги загуби многу од првичните вредности на модерен урбанизам. Прекумерната и неконтролирана градба, недоволната грижа за јавните простори и културното наследство доведоа до фрагментација на урбаниот пејзаж и деградација на идентитетот што Танге го замислил.
Скопје денес во голем дел го изгуби својот првичен урбанистички идентитет поставен во 1964 година.
По осамостојувањето на Република Македонија, Скопје како главен град започна ново политичко и урбано поглавје. Градоначалничката функција, која долго време беше административна и централно контролирана, со тек на време доби поголема тежина, политичка одговорност и видливост.
Од 1991 година до денес, Скопје беше водено од осум различни личности – секој од нив со свој стил, визија, ограничувања и предизвици.
Почетоците на плурализмот (1991–1996)
Првиот градоначалник по независноста беше Милан Талевски, кој ја презеде функцијата во 1991 година, во време кога функцијата беше определувана од страна на Советот на Град Скопје. Во услови на општествени турбуленции, Талевски беше фигура на транзицијата – период на првични институционални поставки, но без големи инфраструктурни чекори. Функцијата ја извршуваше од 1991 до 1993 година.
За време на неговиот мандат, иницираше два значајни инфраструктурни проекта:
Изградба на санитарната депонија „Дрисла“, во атарот на село Ракотници – капацитетна градба која ја опслужуваше Скопје и околните градови и беше пуштена во употреба на 21 септември 1993 година.
Развој на спортско-рекреативниот комплекс „Матка“ (SRC Matka) – изградба на кајак-стаза и уредување на околниот простор со цел да се приспособи за европски и светски натпревари, како и комунално уредување на викенд-населбата Матка.
По него, Горан Николовски и Јове Кекеновски ги водеа Скопјани низ периодот на воспоставување на првите постплуралистички општински политики. Кекеновски, кој е доктор по политички науки, се залагаше за јакнење на капацитетите на локалната самоуправа. Во неговиот краток мандат, забележани се напори за подобрување на јавната чистота и заштита на околината, како и првични иницијативи за создавање спортско-рекреативни содржини во околината на Матка.
Ерата на стабилност – Ристо Пенов (1996–2005)
Со доаѓањето на Ристо Пенов, започна период на политичка стабилност во градската управа. Тој беше градоначалник на Град Скопје од 1996 до 2005 година, избран на локалните избори во 1996 година, а потоа реизбран во 2000 година.
Избран беше како кандидат на Либерално-демократската партија (ЛДП), која беше дел од коалицијата „За Македонија“ во соработка со СДСМ. Тој постигна значителен јавен кредибилитет како технократски и стабилен кандидат, и по повторените избори во 2000 година, беше преизбран како фаворит меѓу изборните опциите.
Во период кога Скопје располага со значително помали буџети и први чекори кон децентрализација, Пенов беше познат како „татко на современата функционалност на Скопје“. Во неговите два мандата започна и реализира низа капитални проекти кои и ден-денес го придвижуваат градот напред:
Пешачка зона на кејот на Вардар – станува еден од најпопуларните јавни простори за спорт и рекреација, подалеку од градскиот метеж.
Реконструкција на плоштадот Македонија (2003) – редизајн на приодот и употреба на гранит и делови од старата коцка; поставување на цветен круг за новогодишни културни активности.
Изградба на спортската сала „Борис Трајковски“ (А1 Арена) – прва современа сала во државата; проект започна во 2004 и беше поинаку завршен под следниот градоначалник, но ја носи почетната заслуга.
Ширење на Водњанска улица – од калдрма до модерен булевар со подобрен пристап до Клиничкиот центар, што честопати било животно важно за итни ситуации.
Железнички и сообраќајни поврзувања – проширување на железничкиот мост во Хром, пробивање на улицата Адолф Циборовски и изградба на мостот кај Транспортен центар како сообраќајни коридори што го освежија движењето во градот.
Транспортен центар и нова автобуска станица – селиена и модернизирана станица со подобрено локално и приградско поврзување, дел од обемна реорганизација на јавниот транспорт.
Мостот Близнак и мостот Беласица- два значани инфраструктурни проекти.
Дополнително, Пенов беше меѓу првите градски лидери кои активно ветуваа гасификација на Скопје, иако проектот остана нереализиран во неговиот мандат. Пенов остави впечаток на технократски лидер со умерен пристап и стабилна администрација. Пенов останува во сеќавањето како градоначалник кој иницираше функционални промени и инфраструктурна модернизација, без оглед на ограничените ресурси во тоа време.
Бизнисменот во градската фотелја – Трифун Костовски (2005–2009)
Во 2005 година, градоначалник стана Трифун Костовски, познат бизнисмен и филантроп. Граѓаните го избраа како независен кандидат со силна поддршка од ВМРО-ДПМНЕ. Во првиот круг на изборите освои околу 49% од гласовите, а во вториот ги надмина 50%.
Иако имаше големи очекувања, неговиот мандат помина без видливи капитални проекти. Критиките за недоволна административна ефикасност останаа како главен белег на неговото владеење. Тој веднаш детектира дека градот влегол во мандат со долгови и неплатени комунални обврски. За неполни три месеци, го регулира долгот, ја репрограмира задолженоста и го пушта во употреба Транспортниот центар што беше веќе 40% завршен. Во обид да го реструктуира градот, тој јавно истакнуваше дека сегашната распределба на ингеренции меѓу Градот Скопје и општините е неефикасна, па бараше реформа во Законот за градската администрација.
Град во градежна офанзива – Коце Трајановски (2009–2017)
Со доаѓањето на Коце Трајановски, инженер и поранешен градоначалник на Гази Баба, Скопје влезе во една од најконтроверзните урбани трансформации. Коце Трајановски беше избран за градоначалник на Скопје во 2009 година, и повторно реизбран во 2013 година, што му овозможи да ја води градската управа во вкупно два последователни мандата.
Иако формално не беше иницијатор на проектот, Трајановски беше градоначалник токму во времето на реализација на „Скопје 2014“, кога беа поставени споменици, фасади, мостови и урбани уметнички објекти. Сепак, јавноста често го поврзува со овој проект, кој и денес е предмет на политичка и културна дебата. Во текот на неговите два мандата беше започнат и реализиран проектот „Скопје 2014“ – масовна реконструкција на централното градско подрачје, нови фасади, споменици и јавни објекти. Иако проектот доби критики за естетскиот пристап, нетранспарентност и буџетски трошоци, не може да се оспори неговото влијание врз визуелниот идентитет на градот.
Проектот „Скопје 2014“ беше промовираан во февруари 2010 година од владата на тогаш владејачката партија ВМРО-ДПМНЕ, со цел да го трансформира центарот на Скопје во барокна, „класична“ престолнина и да ја афирмира македонската историска нарација од антиката до денес.
Првичниот буџет беше околу 80 милиони евра, но реалните трошоци експлодираа – достигнаа околу 560 милиони евра според истражување на BIRN.
Вкупните трошоци, според други проценки, се движат од 200 до над 700 милиони евра.
Прецизна поделба на расходите:
- Зградите чинеле близу 430 милиони евра
- Гарaжи: ~57 милиони
- Фасади: 43 милиони
- Споменици: 34 милиони
- Плоштади: 32 милиони, и слично
Вкупно: 683,6 милиони евра според база-презентација на проектот.
Проектот содржеше околу 20 нови згради (музеи, администрации, театри), над 40 споменици, како „Воин на коњ“, Арх „Порта Македонија“, мраморни фонтани и др.
Значајни објекти: Воин на коњ (12 м бронзен споменик), кошта околу 5–9 милиони евра. Порта Македонија — 21 м висока, со релјефи, софт-инсталации и сувенир-продавница, чини 4,4 милиони евра. Мост на уметноста — пешачки мост со 29 скулптури, чини 2,5 милиони евра.
Проектот предизвика сериозна критика поради нејасни јавни набавки, корупциски сомнежи и политички притисок.
Урбана ревизија и рефокус – Петре Шилегов (2017–2021)
Во 2017 година, функцијата ја презема Петре Шилегов, правник и поранешен пратеник од редовите на СДСМ. Тој влезе во Градот со ветување за запирање на нерационалната урбанизација и ревизија на „Скопје 2014“. Дел од неговите напори беа насочени кон подобрување на јавниот транспорт, пешачките зони и зелените површини. Мандатот на Петре Шилегов според многумина требаше да донесе обнова и нов урбан шмек за Скопје.
Основни проекти и иницијативи
Реконструкција на главниот плоштад и јавниот простор
Една од првите големи акции во мандатот на Шилегов беше почетокот на реконструкција на Плоштадот Македонија и околината, со цел да се подобри функционалноста и естетиката. Тој посвети внимание на модернизација на пешачките зони, поставување квалитетно осветлување и инсталирање нови урбани елементи кои го олеснуваат движењето и го збогатуваат визуелниот изглед на центарот.
Зголемување на зелените површини
Во рамки на неговиот мандат, значително се зголемија и уредуваа јавните зелени површини низ градот, со акцент на паркови и детски игралишта. Оваа мерка имаше за цел да го подобри квалитетот на живот и да го направи Скопје поздрав и поатрактивен за живот.
Отстранување и ревидирање на проектот „Скопје 2014“
Еден од најпознатите аспекти на неговиот мандат беше обидот да се ревидира и да се донесе нов урбан концепт кој ќе ја отстрани кич-естетиката од проектот „Скопје 2014“. Ова вклучуваше демонтирaње на некои споменици и замена на фасадите со повеќе современи, минималистички и функционални урбани решенија.
Во текот на мандатот на Петре Шилегов, голем акцент беше ставен на подобрување на транспортната инфраструктура и креирање на современи, функционални и еколошки урбани решенија во Скопје. Една од најамбициозните проекти што се развиваше во овој период беше воведувањето на систем за брз автобуски транспорт (БРТ). Целта беше да се олесни движењето низ градот со брзи, чести и сигурни автобуски линии кои ќе користат специјални автобуски ленти, со што ќе се избегне застојот во сообраќајот и ќе се намали загадувањето од возила.
Проектот БРТ беше планиран како еколошка и економска алтернатива на приватниот автомобилски сообраќај. Овој систем требаше да ги поврзува најфреквентните делови од градот, овозможувајќи побрз пристап до центарот, но и до индустриските и приградските зони. Иако се соочуваше со одредени забавувања и технички предизвици, БРТ е сметан за значаен чекор кон модернизација на јавниот транспорт во Скопје.
Покрај развојот на јавниот превоз, големо внимание беше посветено и на булеварската инфраструктура. Во текот на мандатот се извршија реконструкции и проширувања на клучни булевари со цел подобрување на протокот на сообраќај и безбедноста на сите учесници. Булеварите добија нови велосипедски патеки, современо осветлување и подобрена пешачка инфраструктура, што го направи градот позелена и побезбедна средина. Проектите за булеварите беа дел од пошироката стратегија за интегриран сообраќаен систем, каде што автомобилскиот, јавниот и велосипедскиот сообраќај ќе коегзистираат во хармонија.
Во насока на оживување и модернизација на централните градски зони, во мандатот на Шилегов се појави иницијативата „Скопје Лајт Дистрикт“. Овој проект имаше за цел да ја трансформира централната градска зона преку современо и креативно осветлување на фасадите, плоштадите и јавните простори.
Со поставување на LED светилки и интерактивни светлосни инсталации, „Скопје Лајт Дистрикт“ го прави градот поатрактивен создавајќи уникатна атмосфера која го привлекува и локалното население, но и туристите.
Мандатот на Петре Шилегов носеше свеж воздух во урбаниот дизајн на Скопје. Неговите акции за зголемување на зелените површини и подобрување на пешачките и велосипедски патеки значително го збогатија визуелниот и функционалниот амбиент на градот. Скопје започна да добива поиновативен, поквалитетен и одржлив урбан шмек кој ги почитува современите трендови и потребите на граѓаните.
Иако не сите иницијативи се реализираа во целост поради административни и финансиски пречки, неговиот мандат остави јасна трага во насока на екологија, одржливост и модернизација на инфраструктурата.
Прва жена на чело на Скопје – Данела Арсовска (2021–денес)
Во 2021 година, за првпат во историјата на градот, градоначалник стана жена – Данела Арсовска. Таа влезе во изборната трка како независна кандидатка, поддржана од ВМРО-ДПМНЕ и дел од албанските политички субјекти. Со европска биографија и економско образование, таа најави борба против корупцијата, дигитализација и транспарентност.
Арсовска, иако се обиде да внесе промени и да ја модернизира градската администрација, големите инфраструктурни проекти како БРТ и обновата на булеварите останаа нереализирани или забавени. Граѓаните ја оценуваат нејзината работа со критика поради недоволниот напредок во решавањето на сообраќајниот метеж и ограничените видливи резултати.
Мандатот на Данела Арсовска беше главно обележан со жестока борба со Советот на Град Скопје, каде што мнозинството е под контрола на ВМРО-ДПМНЕ, што создаде сериозни препреки за реализација на нејзините проекти. Соочувајќи се со отпор од политичкиот табор, Арсовска не успеа да го придвижи напред големиот дел од најавените инфраструктурни и урбанистички проекти. Ова резултираше со застој во развојот на културниот живот во градот и неизвршување на клучни проекти кои требаше да го трансформираат Скопје. Непостигнувањето договори и недостигот од соработка со Советот ги оставија граѓаните разочарани и скептични кон потенцијалот за брзи и видливи промени. Градоначалничката што дојде на власт со мотот „За модерно Скопје“ го остави градот далеку од модерна европска метропола.
Историјата на градоначалниците на Скопје е приказна за транзиција, надежи, урбани револуции и политички конфликти. Од првите административни назначувања, преку ерата на стабилен менаџмент, до денешната поларизирана сцена, градоначалниците оставале различни траги врз урбаната, политичката и културната мапа на главниот град.
Патот на Скопје од 1991 до 2025 година е приказна за амбиции, борба и неуспеси. Градот, и покрај потенцијалот, се соочи со сериозни предизвици кои го забавија неговиот развој и ја загрозуваа неговата автентичност. Влијанието на градежната мафија, политичките пресметки и недоволната институционална поддршка создадоа препреки кои се уште го кочат напредокот.
Денес Скопје има потреба од нова визија и посветена локална власт, која ќе го зацврсти урбанистичкиот идентитет, ќе го заштити од неправилни интервенции и ќе создаде услови за одржлив развој, вклучувајќи ги и потребите на граѓаните за квалитетен живот и културен напредок. Само со одговорен пристап и партнерство меѓу институциите и граѓаните може да се обезбеди иднина во која Скопје ќе го врати своето заслужено место како модерна, отворена и жива метропола.
Скопје останува место каде локалната политика има огромно влијание врз секојдневието – и токму затоа изборот на градоначалник е од суштинско значење за иднината на градот.
