Скопје, лавниот град на Северна Македонија, мал град со половина милион жители, претставува една од највпечатливите реализации на доцниот модернистички и бруталистички урбанизам, временска капсула на еден извонреден, оптимистички, краткотраен модернистички момент во архитектурата, пишува во репортажата на угледниот светски медиум Фајненшл Тајмс.
„Целосната обнова на градот беше катализирана од силен земјотрес во 1963 година, кој го уништи речиси целиот историски центар на градот, уби повеќе од 1.000 луѓе и остави 160.000 други бездомници. Обединетите нации организираа архитектонски натпревар (во ретка урбана интервенција од ваков обем), на кој победи јапонскиот архитект Кензо Танге (1913-2005) заедно со група југословенски архитекти. Танге станал познат како дизајнер на спокојниот Меморијален музеј на мирот во Хирошима (1955) и како највидлив архитект на Олимписките игри во Токио во 1964 година, чиј централен дел била неговата неверојатна Национална гимназија „Јојоги“, дело на неуморна скулпторска инвенција. Неговиот генерален план за Скопје беше првпат јапонски архитект да биде ангажиран за толку голема интервенција надвор од Јапонија и сигнализираше момент на радикална архитектонска глобализација и отвореност – голема промена во урбанизмот“ пишува во репортажата.
Во текстот, понатаму ФТ се осврнува и на потфрлањето во реализацијата на планот на Танге.
„Резултатот, искрено, е малку сличен на она што го замислил Танге; неговите идеи беа разводнети, а неговите големи згради останаа во голема мера нереализирани. Како што често се случува со големите проекти, безброј комитети и политички императиви на крајот ја затапија визијата. Сепак, исходот беше сепак извонреден. Постојат енклави на бруталистички урбанизам од Неапол и Сао Паоло до Чандигар и Лондон (каде што зградите на Саутбенк формираат еден од најдобрите преживеани комплекси), и тие се бескрајно фотографирани и фетишизирани. Но, малку е што се приближува до обемот и амбицијата на Скопје.
Ова беше националистички проект со глобалистичка намера. Југославија беше неврзана нација; нејзиниот лидер Маршал Тито успешно ја одби огромната тежина на СССР, а неговиот режим успеа некако да ги држи заедно различните нации. Таа слобода од советската сфера ги охрабри другите нации да придонесат, не само Јапонците, туку и Британците и Американците кои испратија и префабрикувани градежни компоненти и шатори по катастрофата, како и армиски инженери и војници за да ги подигнат. Советите и Бугарите, исто така, обезбедија помош; дури и Пикасо донираше слика на новиот Музеј на современа уметност во Скопјe.
Танге беше водечки поборник на едно необично јапонско архитектонско движење наречено метаболизам. Тоа беше единствена комбинација од мегаструктури и модуларни згради, идеја за огромен бетонски град кој може да расте и да се развива како жив организам со нови модули вметнати и преуредувани како што се менуваа потребите на метрополата. Еден од неговите најдобри споменици, кулата капсула Накагин во Токио, беше срушен во 2022 година. Иронично, најголемиот момент на метаболизмот беше остварен во еден мал, далечен балкански град.
Оригиналниот план на Танге за Скопје прикажувал централно јадро од огромни мегаструктури, модуларни планини од бетон вертикално поврзани со огромни цилиндри за циркулација. Пешачките патеки биле издигнати над булеварите, во стилот на средниот век; на едната страна од градот, ред од станбени блокови од плочи потсетувале на изгубените средновековни градски ѕидини. Неколку од овие елементи преживеале во мали одрази на оригиналниот дизајн , но на крајот поединечните згради биле поделени на други, претежно југословенски, архитекти. Единствената поголема зграда во Танге тука била станицата и транспортниот центар, кој бил завршен во 1981 година, но во многу намалена и деградирана форма.
Сепак, духот на неговата метаболистичка визија преживеа, и уште повеќе. Земете ја зачудувачката Централна пошта (дизајнирана од македонскиот архитект Јанко Константинов, 1979-81), која ги отелотворува некои од централните дизајнерски идеи на Танге; бетонските цилиндри, скулптуралните волумени – но во форма што ги впива и замоците и утврдувањата на населба историски растргната од војни и опсади. Зградата за телекомуникациски канцеларии (1972-74) на истиот архитект ги евоцира неокласичните лакови и аркади на стариот град, но ги зачинува со бетонски екструзии од вселенското доба и фанки скулптурални модуларни отвори на прозорците“ се наведува во текстот.
Понатаму, авторот на репоратажа ги издвојува и објектите од Танге, кои како симбол на брутализмот опстојуваат и денес во нашиот главен град.
„На други места, огромните плочи како што е зградата на студентскиот дом на Георги Константиновски од 1971 година, со својот кордуро бетон и фино моделирани вдлабнатини и заливи, одекнуваат големи бруталистички чудовишта како кулите Трелик и Балфрон на Ерно Голдфингер во Лондон, но можеби со поурбана финеса. Таа вештина во ракувањето со формата нè потсетува дека Константиновски студирал кај главниот за бетон Пол Рудолф на Јеил во 1960-тите. Конечно, зградата на Народната банка на Северна Македонија, изградена од Радомир Лаловиќ и Олга Папеш, е потсетник дека кога жените архитекти едвај беа споменувани на запад, тие биле ценети во комунистичката источна Европа.
Но, не се индивидуалните згради тие што го прават Скопје толку извонредна глетка; туку колективниот ефект на она што е можеби единствената бруталистичка метропола. Тој ефект беше разреден како дел од лошо замислената програма за реконструкција наречена „Скопје 2014“, кога владата воведе серија интервенции во комерцијален класичен стил, погрешно насочени, наменети да го направат градот да изгледа поисториски, со додадена пена од слој кич националистички скулптури.
Резултатот е радикално несоодветен и морничаво вештачки, шеќерен одговор на грубата, сива крцкавост на бруталистичката обнова. Сепак, многу преживува, што алудира на таа иднина што никогаш не пристигнала. Бруталистичкото Скопје парадоксално изгледа и како многу далечно минато и како многу далечна иднина“ се наведува во репортажата.
