Европскиот парламент со значително мнозинство ја усвои препораката која повикува земјите-членки да ги забранат социјалните мрежи, видео-платформите и АИ-чатботовите за сите млади под 16 години. Иако одлуката е необврзувачка, таа веднаш го отвори најжешкиот европски спор во 2025 година: дали ваквата мерка навистина ги штити младите од штетни дигитални практики или создава ново поле за ограничување на нивните права, слободи и политички активности.
Европските институции ја образложуваат препораката со податоци за растечки проблеми кај младите поврзани со прекумерно користење на телефони, нарушена концентрација, намален сон и поголема изложеност на токсични онлајн содржини. Парламентот посочува дека една од четири малолетни лица денес покажува „проблематична употреба“ на смартфон, а алгоритамските дизајни како бесконечното скролување или авто-плеј видеата се наведуваат како директна причина за нарушена психолошка стабилност и зголемена анксиозност.
Во овој наратив, многу европски лидери — меѓу нив и Макрон и Урсула фон дер Лајен — го нагласуваат приоритетот да се изгради „дигитален суверенитет“ кој ќе ги заштити децата и демократскиот простор од бесконтролното влијание на американските и кинеските алгоритми.
Што значи забраната во практика
Препораката предвидува ограничување на пристапот до платформите што најчесто ги користат тинејџерите: Instagram, TikTok, Snapchat, YouTube, Twitch и современи АИ-алатки како ChatGPT. Платформите ќе мораат да воведат строг систем за утврдување на возраста, што значи дека верификацијата ќе стане задолжителен влез во секое користење на дигитални услуги.
Европската комисија паралелно развива и европски „digital identity wallet“, алатка која би можела да послужи токму за оваа цел. Иако за многумина ова е чекор напред кон регулирана и побезбедна дигитална инфраструктура, друг дел од јавноста и експертската заедница предупредуваат дека системи за масовна верификација може да создадат нови ризици за приватност, следење и градење дигитални архиви за децата — ризици кои демократиите не смеат лесно да ги прифатат.
Предупредувањето што Европа не смее да го игнорира: пад на влада за 48 часа
Европа веќе има пример што покажува како можат да ескалираат рестриктивните дигитални мерки. Во Финска во 2021 година, владата се обиде да го протурка таканаречениот Omnibus Act — законски пакет што предвидуваше ограничувања на дигиталниот простор за малолетници под изговор дека се штитат од прекумерна употреба и дезинформации.
Младите реагираа молскавично. Generation Z за само 48 часа организираше масовна дигитална мобилизација преку TikTok, Discord и Reddit, блокирајќи дел од јавните институции со дигитални акции, генерирајќи десетици илјади јавни коментари и протестни собири пред парламентот. Анализите го нарекоа тоа „првото дигитално уривање на влада во Европа предводено од тинејџери“. Финската влада беше принудена да ја повлече мерката, а политичката штета беше толку голема што коалицијата се распадна.
Овој случај е денес пример кој се изучува во европските институции како предупредување: генерацијата што порасна на интернет не ја доживува дигиталната слобода како привилегија, туку како клучен дел од нивниот личен, образовен и политички живот. Обидот да се отсече целиот генерациски простор без детални, транспарентни и докажани здравствени причини создава ризик не само од отпор, туку од длабока политичка криза.
Европскиот парламент е подлабоко поделен отколку што изгледа
Иако мнозинството ја поддржа препораката, гласањето откри длабоки тензии меѓу политичките групи. Социјалдемократите, Зелените и дел од Левицата предупредуваат дека мерката може да создаде дигитална сегрегација и да ги маргинализира младите токму во период кога треба да ги поттикнуваме на политичка и граѓанска активност. Десните партии ја гледаат мерката како враќање на „редот“ во онлајн-просторот, додека дел од центристите гласаа претпазливо од страв дека ќе бидат обвинети за игнорирање на менталното здравје на младите.
Технолошките компании, пак, остро реагираат. Обврската за верификација на возраст значи собирање огромни бази на податоци на малолетници, што ги отвора сите класични прашања за безбедност, злоупотреба и надзор.
Што следува за Европа
Бидејќи препораката не е обврзувачка, секоја земја ќе мора самостојно да одлучи дали ќе воведе вакви рестрикции. Но јасно е дека Европа веќе влезе во нова фаза на разговор за дигиталните права, слободата на изразување, менталното здравје и одговорноста на платформите.
Поуката од последната деценија е едноставна: вештачката интелигенција, алгоритмите и социјалните медиуми носат реални ризици, но забраните ретко создаваат безбедност. Наместо тоа, тие често создаваат нова генерациска недоверба, а понекогаш и политички хаос.
Во овој баланс меѓу заштита и контрола, европските институции ќе мора да ја најдат точката што ги штити младите — но не ја казнува нивната дигитална иднина.
