18 септември е меѓународниот ден посветен на правото на Еднаква плата за работата со еднаква вредност (Equal Pay for Work of Equal Value). Овој ден потсетува на долготрајните напори да се постигне родова еднаквост, и е дел од универзалната заложба на Обединетите нации за човекови права и за укинување на сите форми на дискриминација, вклучително дискриминацијата по пол.
Според глобалните процени, жените заработуваат околу 20% помалку од мажите на глобално ниво за истата или еквивалентна работа. Овој јаз во платите е поттикнат од историски и структурни нееднаквости: пристапот до ресурси, можности, образование, но и општествени очекувања и улоги што им се задаваат на жените и мажите. И покрај тоа што законите за еднаква плата постојат, примената е често скриена, бавна, или делумна.
Ова прашање се вклучува и во Целите за одржлив развој (SDGs), кои го нагласуваат значењето на еднаквоста меѓу половите и обесштетувањето на сите работници, без оглед на пол, кога работат еднаква работа или работа со еднаква вредност.
Статус на жените ЕУ
Просечната разлика во плата (gender pay gap) во ЕУ е околу 12‑13% на час според Eurostat. Жените, во просек, заработуваат 12‑13% помалку за часовна плата отколку мажите. Во некои земји разликата е многу поголема – на пример, во Балтичките држави (Латвија, Естонија) и Австрија се забележуваат над 17‑19% разлики. Од друга страна, неколку земји имаат мала разлика (под 5%) или скоро еднакви плати меѓу половите, како што се Луксембург, Романија, Словенија, Италија и Белгија. ЕУ‑Правото наскоро ќе воведе дополнителни правила за транспарентност на платите за да се откриваат и корегираат нерамноправните практики.
Состојба и предизвици во Македонија
Во Македонија, според UNDP, разликата во платите меѓу жените и мажите е 9.8%, што значи дека жените, во просек, заработуваат 9.8% помалку од мажите. Жените се значително помалку застапени во активната работна сила: во 2023 година, работната активност на жените била околу 42.6%, додека кај мажите изнесувала 62.8%.
Исто така, жени се почесто во сектори со помали плати – образование, здравство, грижа за други, додека мажите доминираат во повисоко платени, технички и индустриски сектори. Законската рамка ја обезбедува еднаквата плата за еднаква работа: Законот за работни односи има член кој вели дека работодавачот е обврзан за еднаква плата за еднаква работа со еднакви услови, без оглед на пол. Сепак, податоците за реална примена и нивото на усогласеност се ограничени.
Зошто се одржува разликата?
Некои од главните причини кои придонесуваат за продолжување на јазот во платите се:
Секторска и професионална сегрегација: Жените почесто работат во пониски платени сектори или работни места каде што платите се генерално пониски.
Профитабилни работни часови и делумно вработување: Жени се почесто наоѓаат делумно вработување, па часовите што ги работат се помалку, што го влијае на плата.
Прекршувања во кариера поради семејни обврски: Мајчинство, нега на деца или стари лица, нешта кои ги прекинуваат или одложуваат кариерата.
Разликите во преговарачка моќ и недоволна транспарентност: Жените понекогаш имаат помалку информации или можности за преговарање, и во многу организации платите се непостојани или нетранспарентни.
Социјалните норми и стереотипи: Очекувања околу улогата на жените во домаќинството, грижа, родителство.
Како напредува ЕУ и што може да се научи?
Во ЕУ има законодавства и иницијативи за зголемување на транспарентноста на платите, со застапување на обврски за компании да објавуваат просечни плати по пол. Овие мерки помагаат да се откријат и корегираат разликите.
Разлики меѓу земјите покажуваат дека со прави политики, напредок е возможен: земји со ниски јазови постигнале тоа преку комбинирани мерки – едукација, поддршка за кариера, родова еднаквост, подобен пристап до грижа (childcare), промовирање жени во водечки позиции.
Што може да се направи во Македонија?
Поголема транспарентност на платите – компании да објавуваат просечни плати по пол, и да има мониторинг на разликите.
Политики кои ја поддржуваат женската активност – пристап до градинки, флексибилно работно време, поддршка за мајки.
Обезбедување еднаков пристап до можности за образование и напредок – особено во сектори каде што жените се малку застапени.
Законска регулација и санкции за дискриминаторски практики – и механизмите да бидат ефикасни.
Јавно свестување – промоции, медиумски кампањи и информатички програми за родова еднаквост и економска моќ.
Еqual Pay Day не е само симболичен датум, туку повик за реални промени. Родова еднаквост и еднаква плата за еднаква вредност значат правда, економска стабилност и појак општествен развој.
Во ЕУ просечната разлика е 12‑13%, некои земји се подобри, некои се послаби. Во Македонија има официјални податоци дека жените заработуваат околу 9.8% помалку од мажите, и покрај законската рамка за еднаквост, примената и реалните практики мора да се зајакнат.
Секоја политика, секој работодавач и секој поединец може да даде свој придонес: од зголемена транспарентност, преку поддршка за семејство, до свесен избор и промовирање на еднаквост. Само со колективна волја можеме да се движиме кон општество во кое секој ќе биде платен според својата работа и својата вредност.
