Комисијата ја донесе оваа одлука уште минатата година, но медиумите објавија дека спорен бил натписот предложен од активистот Марко Гај: „Сашко Гешовски, невина жртва на протестите одржани на 6.5.1991 година.“ Некои членови на Комисијата сметале дека таков натпис може да се погрешно толкува, па сега е предложен нов: „Сашко Гешовски, Кавадарци, 31.10.1971 – Сплит, 6.5.1991. Несреќно настрада на 6 мај 1991 година.“
Убаво е што Град Сплит, по 33 години, се сети на својата морална обврска кон несреќното македонско момче од Кавадарци, но оваа верзија на натписот остава семантички дупки. Натписот не дава никаков контекст за смртта на Сашко. Некој што не знае што се случило пред зградата на Бановина на тој 6 мај, нема да разбере ниту кој бил Гешовски, ниту како умрел, ниту зошто е толку значаен за да му се постави спомен-плоча.
Несреќен случај?
Според натписот, Сашко „несреќно настрадал“. Дали можеби се сопнал на влезот на Бановина и несреќно удрил со глава? Дали се лизнал на банана? Или, можеби, доживеал срцев удар? Го прегазил автомобил? Или пак возел мотор и се удрил во зградата?
Очигледно, за било кој минувач или идните генерации, од овој натпис нема да биде јасно како Гешовски умрел, ниту зошто воопшто е поставена плочата. Дали е тој некој значаен граѓанин на Сплит? Зошто градот Сплит токму неговата смрт ја комеморира?
Прекршна точка
Вистината е дека Сашко Гешовски не „настрадал несреќно“ пред зградата на Бановина. Тој беше убиен. Убиен е како млад војник во ЈНА, во последните моменти од својот живот, пред гневна маса од десетици илјади луѓе кои протестирале против ЈНА. Од толпата дојде куршумот кој го уби Гешовски. Никогаш не беше официјално утврдено кој пукал.
Таа смрт беше директна последица на политичкиот контекст. Само четири дена претходно, на 2 мај, во Борово Село беа убиени 12 хрватски полицајци, што беше психологшка пресвртница во Хрватска. Со овој настан стана јасно дека војната е неизбежна.
Советот на Туѓман
На 6 мај 1991 година пред Бановина се одржаа демонстрации против ЈНА. Причината беше одбивањето на федералната армија да го деблокира хрватското село Киево во Далматинска Загора, кое беше опколено од српските бунтовници, без храна и лекови.
Организатор на протестот беше Сплитскиот сквер синдикат на чело со Јуро Шундова (подоцна претседател на Градскиот совет на Сплит), но првичниот иницијатор на протестот беше тогашниот претседател на Хрватска, Фрањо Туѓман, кој имаше средби со претставници на ХДЗ и лидери на Далматинските општини еден ден претходно во хотелот Медена во Трогир. Кога му се пожалиле за ситуацијата во Киев, Туѓман дал совет:
„Но знаеш што можеш да направиш: можеше да одиш, што ми кажа, можеше да отидеш со сто, двесте, петстотини, илјада, пет илјади луѓе овде пред командата Војнопоморска и направи молба до нив: како им дозволувате на тамошните четници да ни фатат макар и камион со храна и да останете, ако сакате, пред таа команда додека не ја исполни својата задача да го обезбеди правниот поредок“, предложи Хрватот? претседател.
ХДЗ веднаш го организираше спроведувањето на наредбата на Туѓман. Единствено е што наместо пет илјади луѓе – како што предложи Туѓман – педесет илјади од нив дојдоа пред Командата на воено-поморскиот регион следниот ден. Работниците од другите сплитски чети, како и бројни граѓани, утрото на пат кон Командата им се придружија на Шквераните.
Одлуката на Беара
Атмосферата пред Бановина беше, како што се вели, наелектризирана. Демонстрантите ја опколија зградата, а внатре офицери на ЈНА од различни националности се расправаа како да постапат, додека збунетите регрути од сите југословенски републики – претежно 19-годишници – исплашено го набљудуваа хаосот, слушајќи го бесот на толпата надвор и нервозните расправии на офицерите внатре.
Протестот пред сплитската Бановина на 6.5.1991. Се чини дека во зградата на Командата клучната погрешна одлука – која ќе доведе до смртта на Гешовски – ја донел српскиот разузнавач Љубиша Беара, подоцна осуден на доживотен затвор во Хаг заради организирање на геноцидот во Сребреница (почина во 2017 година во затвор во Берлин). Веројатно со цел да ја исплаши и смири масата, Беара изнел два воени транспортери пред зградата, што дополнително ги разлути демонстрантите. Од толпата почнале да трчаат кон транспортерите и да се качуваат на нив.
Сцената во која демонстрант го дави војникот чиешто лице се гледа од транспортерот го обиколи светот, а кога беше објавено дека еден војник на ЈНА загинал, многумина помислија дека жртвата е токму тој давен војник. Но, Светланчо Наков, така се викал, успеал да преживее од давењето, а во молскавичното следење на настаните загинал неговиот „земјак“ Гешовски.
Имено, гледајќи дека Наков е во животна опасност во транспортерот, офицерот Срете Егериќ излегува на страничната врата од зградата и пука во воздух, додека покрај него стојат регрутите Сашко Гешовски и Тони Најев. Егериќ веројатно сакал со пукањето да ја растера толпата за да го извлече Наков од транспортерот, но од масата одговориле со рафали и истрели од пиштоли кои го усмртиле Гешовски и го раниле Најев, додека Наков успеал да се ослободи со помош на возачот на транспортерот, Славе Јованов.
„Некој почна да ме дави“
Случајно или не, сите четири регрути кои тој ден пред Бановина се најдоа во критична ситуација беа Македонци. Сашко Гешовски од Кавадарци, Тони Најев од Македонска Каменица, Светланчо Наков од селото Лаки кај Виница и Славе Јованов од струмичкото село Василево. Во срцето на конфликтот помеѓу хрватските демонстранти и ЈНА, кој во суштина беше хрватско-српски судир, се најдоа четворица македонски постари тинејџери.
Можеби тоа утро сите четворица, поради нивната „земјачка линија“, заедно седеа на појадок, разговарајќи тивко на мајчин јазик за целото ова „срање“ меѓу Хрватите и Србите. А можеби разговараа за сплитските девојки, којзнае со таа младост. Неколку часа подоцна, еден беше мртов, друг ранет, а третиот беше спасен од давење од четвртиот.
Протестот пред сплитската Бановина на 6.5.1991. Месец дена подоцна, во јуни 1991 година, Светланчо Наков ги опиша драматичните моменти што ги преживеал на куполата на транспортерот пред Бановина за белградското списание „Свет“:
„Вистинско чудо е како останав жив. Почувствував дека им пречев на таа маса додека бев на куполата на транспортерот. Поединци, како оној со мустаќи, како да сакаа да ме линчуваат. Веројатно некој ја потпали масата со извиците ‘оној војник сака да пука во народот’. Еден демонстрант, кој ми се приближи од страна, ме праша дали ќе отворам оган? Молчев, а веднаш потоа одговорив дека ЈНА не пука во народ“, раскажуваше Наков.
Младиот Македонец вели дека бил „целосно изненаден“ и дека „на почетокот не можел да разбере што се случува“, затоа што не очекувал дека „граѓаните ќе тргнат кон транспортерот“ и ќе го нападнат „војникот кој е на задача“. Само почувствувал дека некој одзади го зграпчил за вратот и почнал да го дави.
Шок во амбулантата
„Давителот сакаше да ме извлече од куполата на транспортерот и да ме задави. Да се случеше тоа и да покажував знаци на живот, којзнае што ќе ми направеше разбеснетата толпа. Во ситуацијата во која се најдов, се обидував некако да влезам во внатрешноста на транспортерот,“ ја прераскажуваше Наков стратегијата за преживување пред Бановина.
„За време на обуката во единицата на воената полиција не учеа како да се ослободиме од давител. Но, во реална ситуација, сè е различно. На транспортерот ми беше потешко, бидејќи нозете ми беа внатре, но кога човек се бори за гол живот, добива некоја огромна сила, мозокот побрзо му работи… Ми помогна и Славе, кој ми го откопча ременот од шлемот и ме вовлече во возилото,“ изјави македонскиот војник.
Откако ја затвориле куполата на транспортерот, Наков и Јованов останале во возилото уште час и половина, сè додека низ прозорчето не виделе дека ситуацијата се расчистила и дека можат да излезат. И двајцата биле во шок, а Наков во амбулантата дознал дека Гешовски е мртов, што го „запрепастило“.
„Она што тој ден се случуваше пред зградата на Командата на Военопоморската област во Сплит претставува најлошо насилство. Демонстрантите беа разјарени, полни со омраза и чувствував дека сакаа својот бес да го истурат врз нас, припадниците на ЈНА, како да сме ние виновни за сè. Ни на сон не се надевав дека нешто вакво ќе ми се случи за време на служењето на мојот воен рок,“ заклучи Светланчо Наков.
„Некои војници играа шах“
Белградскиот весник Политика во 2016 година објави сведоштво на пензиониран потполковник на ЈНА, кој во 1991 година во Сплит, како тогашен мајор на воената полиција, бил командант на Сашко Гешовски и Светланчо Наков. Иако живее во Србија, потполковникот побарал анонимност од редакцијата на Политика, наведувајќи дека дел од неговото семејство живее во Хрватска и дека сака да ги избегне проблемите што тие би можеле да ги имаат поради неговото сведоштво.
„Неколку демонстранти се качија на воениот транспортер носејќи хрватско знаме со шаховница. Еден од нив го фати за врат војникот Светланчо Наков и почна да го дави. Дел од војниците истрчаа од командата со намера да му помогнат. Меѓу нив беше и Сашко Гешовски, кој додека трчаше, беше погоден од куршум испукан од толпата и падна како покосен. Светланчо некако успеа да се извлече и да се скрие во транспортерот. Којзнае што би се случило понатаму ако полковник Миладиновиќ не се огласеше преку разгласот и не им порача на луѓето дека војската ќе одговори со оган врз Сплит ако не се повлечат. Дури тогаш се повлекоа,“ се присети соговорникот на Политика.
Нашиот непрежален новинарски мајстор Владимир Матијаниќ пред неколку години успеа да стапи во контакт со еден од учесниците во тогашната драма пред Бановина, кој тој ден носеше униформа на Југословенската војска. Според неговото сведоштво, војската во зградата на Командата не очекувала толку масовни демонстрации, ниту пак ваков развој на настаните.
„На почетокот состојбата внатре беше дури и малку опуштена, некои војници играа и шах. Дотогаш имавме две-три протестни собири пред Бановина, сè завршуваше со неколку скршени прозорци. Мислевме дека и овој пат ќе биде така, но работите почнаа да излегуваат од контрола. Секако, најглупава беше одлуката на Беара да постави два транспортера пред зградата, тоа уште повеќе ги изнервира луѓето,“ раскажал сведокот на Матијаниќ.
„Пискање од Белград“
Тој ден во Сплит можеше да има уште повеќе жртви. Според сведоштвото на соговорникот на Матијаниќ, во Командата настанал судир меѓу радикалните и умерените офицери, каде за среќа надвладеала втората фракција.
„Гледајте, кај нас имаше секакви. Имавме еден, мислам дека по чин беше поручник на воен брод. Тој постојано бараше од командата да пука. Имавме уште радикали кои сакаа војна, но на повеќето не им се пукаше, бидејќи ако почневме, тоа ќе беше масакр. Можевме да се утврдиме и да разурнуваме со денови, можевме да бараме помош од морето и авијација од Мостар и Бихаќ, но не го направивме тоа,“ раскажал сведокот.
Голема заслуга што не дошло до уште поголема ескалација имал покојниот генерал на ЈНА Маријан Љубичиќ, Хрват по потекло од Имотска Краина, кој тој ден „практично го презел командувањето“ во Командата (бидејќи тогашниот командант на Военопоморската област Миле Кандиќ тој ден бил во Книн) и со својата смиреност успеал да ги „намали тензиите“.
„Љубичиќ, на пример, го игнорирал уривањето на генералот Благоје Аџиќ кој телефонски од Белград барал симнување на хрватското знаме, кое демонстрантите го поставиле додека во зградата траеле преговорите меѓу претставниците на војската и тогашните градски челници на Сплит. Имено, Љубичиќ бил свесен дека симнувањето на знамето демонстрантите ќе го доживеат како провокација, што веројатно би довело до нови жртви,“ се присетил поранешниот припадник на ЈНА.
Вака, единствената жртва беше Сашко Гешовски, момче од Кавадарци, на кого повеќе од триесет години по ред градските администрации во Сплит одбиваат да му оддадат службена почит. Во едно време, во близина на Бановина се појави графит „Денот кога го убивме малиот Македонец“, но тогашната градска управа го отфрли таквиот предлог текст за спомен плоча на Гешовски, па графитот веднаш беше отстранет. Во меѓувреме, решивме дека малиот Македонец „несреќно загинал“.
