Во време кога светот се соочува со климатски промени, нови епидемии и зголемени општествени нееднаквости и војни, науката станува морална и практична алатка – средство за мир, дијалог и одржлив развој. Денот на науката за мир и развој, што секоја година се одбележува на 10 ноември, е воспоставен од УНЕСКО во 2001 година по Светската конференција за наука во Будимпешта, со цел да се поттикне свеста за улогата на науката во изградбата на подобро и поправедно општество.
Од своето прво одбележување во 2002 година, овој ден ја гради идејата дека науката треба да биде достапна, инклузивна и општествено одговорна. Нејзината суштинска порака е дека знаењето не смее да биде привилегија на малкумина, туку јавно добро што ги обединува општествата преку разбирање, доверба и соработка. Под слоганот на УНЕСКО за 2025 година — „Доверба, трансформација и утрешнина: Науката што ни е потребна за 2050 година“ — се нагласува дека само преку доверба во науката и нејзина етичка примена може да се создаде вистинска глобална трансформација.
Науката како акција, не како теорија
Науката е најсилна кога станува дел од секојдневието. Не само во лабораториите и универзитетите, туку во училиштата, локалните заедници и јавните политики. Во тој контекст, Денот на науката за мир и развој претставува повик за социјална вклученост, за развој на научна писменост кај младите, како и за отворена наука (open science) – модел што промовира споделување на податоци, истражувања и резултати меѓу научниците и граѓаните.
Науката, како што потенцира УНЕСКО, треба да се гледа како јазик на довербата меѓу државите и како глас на разумот меѓу различните општествени интереси. Таа не е изолирана од вредностите на општеството, туку нивен показател – мерило за тоа колку сме подготвени да го слушнеме фактите пред предрасудите, и да ја користиме технологијата за доброто на сите.
Македонски контекст: Науката меѓу иднината и незаинтересираноста
Во Македонија, Денот на науката минува речиси незабележано. И покрај фактот што државата формално се приклучува на глобалните цели за одржлив развој, инвестициите во научно-истражувачката дејност остануваат меѓу најниските во Европа. Според податоците на Државниот завод за статистика и извештаите на УНЕСКО, само околу 0,3% од БДП се издвојуваат за наука и истражување — далеку под европскиот просек од 2,3%.
Повеќето млади научници, поради недостиг на финансиска поддршка и институционална инфраструктура, ги продолжуваат своите кариери во странство. Универзитетите се борат со ограничени ресурси и недоволно поврзување со приватниот сектор, како и со недоволно отворање на нови работни места. Истовремено, јавната перцепција за науката сè повеќе се гради преку дезинформации и површни медиумски интерпретации.
Сепак, постојат светли примери. Македонски истражувачи активно учествуваат во европски програми како Horizon Europe, научници од Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“ соработуваат со меѓународни лаборатории на проекти за обновливи извори на енергија, а младите таленти од Институтот за хемија, МАНУ и Технолошко-металуршкиот факултет добиваат признанија за своите истражувања во областа на биотехнологијата и медицината.
Токму затоа, Денот на науката треба да биде потсетник за вредноста на знаењето како основа на секоја општествена трансформација. Да нè охрабри да бараме политики што го поддржуваат истражувањето, образовни програми што развиваат критичко мислење, и медиуми што ги претставуваат научните факти како прашања од јавен интерес.
Во земја каде често доминираат партиските интереси, науката може да стане еден од ретките неутрални јазици на вистината и граѓанската одговорност. Нејзината улога не е само во лабораториите, туку во обновувањето на довербата во институциите и промовирањето на култура на дијалог.
Науката е, всушност, најмирната форма на револуција — таа не руши, туку гради. И секој 10 ноември, светот нè потсетува дека токму преку неа можеме да станеме поразумно, поправедно и похумано општество.
