Во време кога градот се гуши во ѓубре, а институциите си префрлаат одговорност како кеса низ ветер, вреди да се запрашаме: дали Скопје било почисто кога владеел султанот? Звучи саркастично, но токму тогаш — пред два века — постоеле ред, систем и јавна култура на хигиена каква денес само ја симулираме пред избори.
Скопје некогаш имало јасни правила за чистење и санитарна грижа — од амамите до градските чистачи. Чистотата не била политичка тема, туку прашање на ред и заедничка одговорност. Денес, отпадот стана политичка валута: се собира само кога треба да се слика. Градот, кој некогаш се гордеел со јавни бањи и водоводи, сега се бори со контејнери полни до врв и улици што мирисаат на негрижа. Можеби навистина ни треба да се вратиме два века назад за да се потсетиме дека јавната хигиена не смее да зависи од изборни пресметки.
Историски флешбек – што навистина постоело
Во османлиското време, хигиената не била луксуз, туку дел од секојдневниот ред. Градовите имале свои çöpçü — работници задолжени да ја чистат улицата, да собираат животински и органски отпад, и да се грижат просторот пред дуќаните да биде прооден. Во Скопје, како и во други градови на империјата, таа функција била локално организирана — делумно преку општинските структури, делумно преку занаетчиските еснафи кои биле одговорни за чистотата околу чаршијата.
Амамите, пак, биле јавните санитарни центри на тоа време. Не само што служеле за капење и одмор, туку биле и симбол на граѓанска култура — идеја дека чистотата е општествена обврска, а не приватна навика. Даут-пашиниот и Чифте амам во Скопје не биле само архитектонски бисери; тие биле сведоштва на град кој имал инфраструктура, систем и идеја дека јавниот простор треба да мириса на вода, а не на отпад.
Секако, тоа не било идилично време — ѓубрето се собирало со волови, водата често се носела во буре, а болестите и натаму биле присутни. Но во таа примитивна, прединдустриска логика, имало нешто што денес ни недостига: чувство дека градот е заеднички двор. Денес, иако имаме механизација, камиони и буџети, ни недостига токму тој – султански ред, не поради власт, туку поради навика за одговорност.
Модерниот парадокс – повеќе пари, помалку чистота
Денес имаме сè што султанот можел само да го сонува: специјализирани возила, јавно претпријатие, буџети, тендери, дигитални алатки и луѓе со факултетски дипломи кои ја водат градската хигиена. И покрај тоа – Скопје изгледа како да се расправа со сопствениот отпад. Кога ќе се приближиш до некој контејнер, ќе видиш цела малечка екологија: ѓубре, кучиња, муви и неколку ветувања што никој не ги исполнил.
Проблемот не е во отпадот, туку во политичката игра што го претвори во оружје. Во време кога градот треба да функционира како сервис, ние го гледаме како сцена за партиски престрелки. Чистењето станува медиумска тура, а не јавна обврска. Контејнерите се празнат кога камерите се вклучени; улиците се метат кога некој треба да покаже дека „работи“. И во таа перформативна чистота, вистинската нечистотија останува — онаа административната, системската и моралната.
Ниту еден град не може да биде чист ако отпадот се користи како аргумент во предизборна дебата. И токму во тоа лежи парадоксот на нашето време: имаме повеќе пари, но помалку ред; повеќе закони, но помалку одговорност; повеќе говор за хигиена, а никој не ја практикува.
Јавно здравје ≠ партиска алатка
Нечистотијата не е само естетски проблем – таа е здравствен ризик. Отпадот што денес лежи на улиците не исчезнува со објави на Фејсбук, туку се претвора во тивок биолошки аларм. Глодари, инсекти, бактерии и паразити наоѓаат совршени услови во прелеани контејнери, а дождовите ја носат таа нечистотија право во подземните води и каналите. Иронично, Скопје, кое некогаш имало јавни бањи за прочистување на телото, денес е град што ризикува да се разболи од сопствениот ѓубретарник.
Кога институциите ќе почнат да го користат отпадот како политичка реторика, а не како проблем што бара логистика и дисциплина, тогаш јавната хигиена станува жртва на кампањи. Болестите не гласаат, но ефектите на политичката небрежност ги чувствуваат сите – од децата во училишните дворови до луѓето што се враќаат дома по работа и мораат да поминат покрај сметишта што никој не ги признава за „своја надлежност“.
Јавното здравје не смее да биде преговарачка маса. Градската чистота е елементарна услуга, а не симболичен реквизит за партиска ревија. Секој контејнер што не е испразнет на време е потсетник дека не живееме во систем, туку во импровизација со политичка патина.
„Султанот“ како реторичка фигура
Кога велиме „султан“, не повикуваме на враќање на апсолутизам, туку на ред и одговорност. Во минатото, редот можеби доаѓал од врвот – денес треба да дојде од институциите што ги плаќаме, а се однесуваат како да ни прават услуга. Нема ништо носталгично во идејата за „султански ред“; има само потсетник дека градот не може да функционира ако секој си мери обврски според партиска линија.
Султанот не ни треба. Ни требаат служби и институции кои работат за граѓаните, не за рејтингот на политичарите. Градот не бара диктатор, туку дисциплина. Не власт со декрет, туку систем што не дозволува улицата да стане симбол на небрежност. И додека политиката го користи отпадот како оружје, единственото нешто што навистина се распаѓа — е чувството дека некој навистина се грижи.
