Пишува: Дејан Јовиќ
Илустрација: Мрѓан Бајиќ, од колекцијата на цртежи и експонати Yugomuze
Во една од своите книги, Стеван Павловиќ, еден од најголемите историчари на Србија, Југославија и Балканот, напиша – многу ефектно – дека Југославија, додека се викала Кралство на Србите, Хрватите и Словенците, се обидувала да создаде Југословени. Подоцна, кога веќе долго се нарекувала Југославија, станала „самоуправна (интересна) заедница“ на Срби, Хрвати, Словенци, Македонци, Муслимани, Црногорци, народности, малцинства и национално неопределени. Колку повеќе одминуваше времето, толку повеќе се откажуваше од идејата за југословенството, а особено од создавањето на една југословенска нација. Југославија започна како фабрика за „национална држава“, но во подоцнежната фаза ги негираше и потребата за трајноста на државата и можноста за создавање на југословенска нација.
Со други зборови, ако некогаш и се обидувала да делува како „национално создавачка држава“, во тоа не успеала. Дејан Ѓокиќ во својата „Историја на Србија“ вели дека политичката елита само во пет години од вкупно 73 години колку постоела Југославија, активно работела на создавање југословенска нација (од 1929 до 1934 година). Трите „нации“ што ја формирале Југославија сепак биле доволно „отпорни“ за да можат да се „укинат“ и да се претворат во нешто друго – во нова нација, југословенска. Словенците се спротивставувале со јазикот, Хрватите со политиката, а Србите со историјата. Сите, на некој начин, со инает и недоволна желба да ги запознаат другите. Се покажа дека оние кои се обединиле не биле племиња или некои „групи на граѓани“ поврзани со потекло и делумно со територија, туку повеќе или помалку дефинирани нации.
Претходните империи, а во случајот на Србија и сопствената држава, успеале да создадат доволно предуслови – симболички и реални, институционални – за да поттикнат национална свест. Можеби во некои свои фази империите биле „зандани на народите“, но дури и зандана на народите ги признава народите кои ги „затвора“. Парадоксот на идејата за „национално создавачка држава“, каква што била – барем во еден свој период – Југославија, е во тоа што државите исчезнуваат полесно од нациите. Прво нациите ќе ја уништат државата (империјална и повеќенационална) отколку обратно. Нациите понекогаш се однесуваат патрицидно – се свртуваат против својата држава (која веќе не ја прифаќаат како своја) која ги признала и ги зајакнала, правејќи некаков вид на очеубиство. (Во тој смисол, можеби југословенските комунисти биле во право кога зборувале за „одумирање на државата“, но не и на нацијата.)
Не може да се каже дека Југославија не се обидела да го зголеми чувството за „народно единство“, основната парола на Кралството, односно „братството и единството“, главната идеја на федеративната република. Двете имале по една силна идеологија – националистичка, а потоа интернационалистичка – од која ја интерпретирале што е Југославија. Им објаснувале на граѓаните дека Југославија е предуслов за слобода и суверенитет и дека секоја алтернатива е полоша. Југословените од различни етнички потекла ги поттикнувале да ги доживуваат другите Југословени како браќа. Развијаа наратив кој ги означуваше соседните земји како потенцијални непријатели. Во училиштата учевме дека сме опкружени со БРИГИ. За оние од помладите генерации, кои немале можност да слушнат за тој акроним, тоа се почетните букви на седум земји – соседи на Југославија: од Бугарија до Албанија. Во повеќенационалните држави често се случува нивните најдобри пријатели да се непријателите на границите: вистински или измислени. Против нив таквите држави можат да се обединат, барем делумно.
Но дури и во социјалистичка Југославија – која постоеше паралелно со процесите на глобалната модернизација, што и неа ја зафатија – бројот на луѓе родени во една република, а подоцна живееле во друга, беше прилично мал. Во сите наши нации луѓето повеќе сакале да одат во странство и таму – како гастарбајтери („работници на привремена работа во странство“) да бараат работа отколку да ја бараат во некоја друга наша република. А оние кои навистина дошле од една република (на пример, Босна и Херцеговина) за работа во друга (на пример, Словенија) – доживеале да бидат третирани од „домашните“ речиси како мигранти, странци. Силва Межнариќ за тоа како Словенците гледаат на „Босанците“ (термин кој не се користел само за оние од Босна и Херцеговина, туку за сите „Јужњаци“, говорници на српско-хрватски јазик) напишала одлична (иако не и сосема непроспорувана) книга „Босанци: а каде одат Словенците во недела?“, која во 1986 година ја објави „Филип Вишњиќ“ од Белград. Таа веќе во осумдесеттите години открива дека Словенците за својата „дежела“ (поим кој може да се преведе како „земја“, но на другите им звучеше како „држава“) мислат како за самостојна политичка единица, иако не уште (до 1988 година) како за самостојна држава, а на другите Југословени веќе гледаат како на имигранти.
Истражувањето за социјална дистанца што словенечкиот професор Нико Тош го започнал уште кон крајот на шеесеттите години и го објавувал секоја година (во рамките на серијата „Словенечко јавно мислење“), веќе во 1987 година потврдува дека во Словенија значително се зголемила нетрпеливоста на Словенците кон Муслиманите (кои во 1993 година го сменија името на нацијата во Бошњаци). Таква дистанца постоела во цела Југославија тогаш само кон Албанците, но не и во меѓусебните односи на словенските нации кои биле суверени во Југославија. Во тие години во Словенија, исто така, се зголемил и отпорот кон употребата на српско-хрватскиот јазик, особено во ЈНА.
Словенечкиот јазик беше во службена („цивилна”) употреба во Словенија, исто како што македонскиот беше во Македонија, а федералните органи имаа печати на четири јазици: на словенечки, македонски, на српскохрватска кирилица и хрватскосрпска латиница. На банкнотите од динар, исто така, беа присутни четири јазици. Сепак, во реалноста, српскохрватскиот (како што тогаш се нарекуваше, во своите различни облици, како „хрватски или српски јазик” во Хрватска) се сметаше за „lingua franca”, говорен посреднички јазик што сите го разбираа, дури и ако не го зборуваа сосема правилно. Во федералните органи не се преведуваше – иако можеше, ако имаше потреба и ако имаше повеќе политички прагматизам. Но, лично сум видел дека словенечкиот понекогаш се користел во службени документи и надвор од Словенија. На пример, извештајот за напредување на еден редовен професор, кој професорот Адолф Бибич, истакнат словенечки политолог, го поднесе на научно-наставниот совет на мојот факултет во Загреб, беше напишан на словенечки и без никакво прашање беше прифатен од страна на тоа тело во 1982 година. Сепак, тоа беа исклучоци – и толеранцијата за тие разлики не беше голема. Многумина го сметаа за провокација и знак на некаков „словенечки” национализам, сосема непотребно и неточно.
Сепак, Југославија направи многу – можеби повеќе од која било друга земја – во однос на правата на сите несловенски „народности” за образование и развој на културата и информирањето на мајчините јазици. Во учебната/академската 1986/1987 година, имаше 1.570 основни и 272 средни училишта (или самостојни паралелки) кои изведуваа настава и на јазиците на националните малцинства, од кои 1.221 основно и 165 средни училишта имаа настава на албански јазик. Вкупниот број на ученици што ја посетуваа основната настава на тие јазици таа година беше 438.216. Покрај тоа, имаше и 272 средни училишта со 85.322 ученици кои посетуваа настава на јазиците на народностите, од кои 165 училишта беа на албански јазик. Универзитетот во Приштина беше основан во 1970 година и изведуваше настава на српскохрватски и албански јазик. Во Југославија во 1987 година се издаваа 35 весници на албански и 32 на унгарски јазик.
Таквата политика на отвореност кон малцинствата треба да се спореди со тешкотиите со кои се соочуваа сите малцинства по распадот на Југославија – во новите држави. Во Македонија, првиот обид да се формира универзитет на албански јазик заврши (1994) со апсење на ректорот и негово осудување на долгогодишна затворска казна. Дури подоцна, под влијание и притисок на меѓународните фактори, тоа беше укинато и универзитетот беше основан. Прашањето за употребата на кирилицата во Хрватска – за српската заедница – сè уште е „проблематично”, дури и во случаи каде што постои или постоела (како во Вуковар) законска обврска за тоа.
Југословените, т.е. оние кои така се изјаснувале, по социоекономска и образовна структура биле понапредни (во смисла на прокламираните општествени вредности како што се образованието и урбанизацијата) од останатите.
Сепак, истовремено со тие процеси – секако позитивни – се случуваше и одредено „затворање” во сопствените култури и јазици, што го намали интегрирањето на сите граѓани на Југославија во една културно-образовна заедница. И од лично искуство можам да потврдам дека дури и меѓу студентската популација ретко се случуваше некој да одлучи да студира надвор од границите на својата република, ако – како што во сè повеќе децентрализирана Југославија беше – во неговата или нејзината постоеше факултет на кој сакал да студира.
Студирав политички науки во Загреб од 1986 до 1990 година. Меѓу моите колеги и колешки имаше повеќе луѓе од Судан и Мали (пријателски несврстени земји) отколку од Србија или Македонија. Всушност, во мојата генерација немаше никој од тие републики, како ни од Црна Гора. Белградскиот универзитет, веројатно, беше делумно исклучок бидејќи се наоѓаше во главниот град кој сите го доживувавме како свој. Но, федералната држава не направи доволно (или дури ништо) за да организира тогашна верзија на „Еразмус” програма, која ќе ги поттикнеше луѓето да живеат во други делови на Југославија. Во осумдесеттите години, по големата децентрализација од периодот 1967 – 1974, таа веќе немаше ниту федерално министерство за образование, ниту култура, ниту информирање.
Во училиштата, учењето на некој друг, помалку застапен, југословенски јазик (на пример, словенечки, македонски или албански) не се сметаше за обврзно, ниту пак беше возможно (на пример, како изборен предмет). Лесно беше да се учат странски јазици – и во училиштата и на факултетите, како и во посебни школи за странски јазици – но не и да се научи јазикот на друг југословенски народ. Југославија, значи, не работеше доволно активно на поврзување на своите граѓани. Тие, барем во социјалистичка Југославија, не беа поврзани ниту политички – во еден демос, во политичка заедница која се собира на демократски избори или во демократски процеси. Демократијата од тој тип, особено за оние кои не сакаа да бидат членови на единствената партија, Сојузот на комунисти, не постоеше – таму каде што постоеше, беше локална (во општини и месни заедници, во „основни организации на здружен труд”), а секое „обединување” се сметаше за донекаде вонсистемско.
Три манифестации се издвојуваа од овој тренд, и беа севкупно југословенски по својот карактер. Прво беа младинските работни акции, кои секое лето собираа илјадници млади луѓе кои доброволно одлучуваа да ја градат земјата, оделе во други републики и се дружеле со своите врсници. Втори се соколските слетови во Кралството и штафетата на младоста во социјалистичка Југославија – кои требаа да ја покажат лојалноста на младината кон владетелот и властите. За сличностите и разликите меѓу слетите во времето на Кралството и подоцна оваа година беше напишана – донекаде добра – книга од Јована Караулиќ, објавена од издавачот „Clio” (под наслов: „Културните изведби на југословенството”). Трето место каде што младите Југословени се среќаваа беше ЈНА (Југословенската народна армија) – најголемото „систематско” обединување на луѓето на тие години, иако во доста милитаризиран облик.
Меѓутоа, другите генерации се среќаваа само спорадично, во голема мера оставени на сопствените национални и регионални идентификации, иако доаѓавме од различни републики и автономни покраини. Луѓето лесно се препознаваа како Југословени, особено на патувањата во странство, каде што заедничката култура, јазикот и идентитетот ги поврзуваа, и покрај сите локални разлики.
И покрај сите овие врски, процесот на децентрализација, кој започна во средината на шеесеттите години, а кулминираше во седумдесеттите, доведе до јакнење на републичките идентитети. Ова особено се гледаше во фактот што многу граѓани почнаа да чувствуваат поголема приврзаност кон своите локални заедници отколку кон цела Југославија. Од друга страна, сојузните институции не работеа активно на зачувување на единствениот југословенски идентитет, ниту пак создадоа механизми кои би поттикнале меѓурепубличка соработка и размена.
Иако државата формално го промовираше братството и единството, во реалноста разликите се продлабочуваа. Така, Југославија, иако создаде рамка во која различните народи и народности можеа да коегзистираат, постепено стануваше федерација во која републичките елити сè повеќе доминираа, а југословенскиот идентитет губеше на значење.
На највисоките позиции во државата, особено по смртта на Тито во 1980 година, доаѓаа само претставници на републиките и покраините, и тоа секогаш беше важно тие да припаѓаат на доминантниот народ во секоја од тие федерални единици. Никогаш ниту еден самопрогласен („етнички”) Југословен не беше избран во Претседателството на СФРЈ.
Армијата имаше уште еден ефект – овозможуваше поголемо запознавање на луѓе од различни краеви на Југославија. Во секое поголемо место имаше барем една касарна, а војниците за време на викендите излегуваа во градот. Сепак, тие не се дружеа многу со локалното население, особено не во поголемите места. Но, во градовите беа изградени многу згради каде што живееја офицери и цивили на служба во ЈНА, од кои првите најчесто доаѓаа од други републики, додека цивилите обично беа од местото.
Тие населби беа вистински работилници на југословенството. Сопружниците – почесто сопругите отколку сопрузите – учеа да готват специјалитети од други делови на Југославија, почнуваа да комуницираат користејќи мешавина од зборови од разни „стандардни варијанти” на заедничкиот јазик, а нивните деца се дружеле во дворовите, на улиците пред зградите и – најважно – во училиштата. Многу од тие пријателства ги надживеаја границите на Југославија, иако населбите – особено во западните краеви – почнаа да се распаѓаат во 1990 и 1991 година, кога многу соседи се преселија поради повлекувањето на ЈНА. Во тие мултинационални згради и населби навистина се зборуваше „српскохрватски”, но наставниците и професорите се трудеа да ги научат учениците да зборуваат „правилно”, без мешање на изрази од различни делови на Југославија.
Друг важен начин за запознавање на луѓето од Југославија беше летувањето на Јадранот. Големите компании и многу институции имаа свои одморалишта на море, а сѐ поголем број граѓани од сите делови на земјата летуваа таму, запознавајќи други Југословени. Многу бракови, вклучувајќи и „етнички мешани” започнаа на овој начин. Повеќе за овие бракови ќе биде зборувано во следниот дел од овој фељтон, следниот четврток.
Не би било точно да се каже дека во Југославија немаше Југословени. Прво, сите бевме Југословени по државјанство, иако постоеше и републичко државјанство – за кое повеќето од нас воопшто не знаеја. Второ, никаде во Југославија не се чувствувавме како странци, освен можеби во краеви каде што главно се зборуваше јазик кој не го разбиравме (на пример, албански на Косово, донекаде и македонски и словенечки). Сепак, сите Македонци и Словенци, како и мнозинството Албанци, зборуваа на нашиот заеднички јазик, кој можеби различно го нарекувавме, но никогаш не тврдејќи дека е различен јазик.
Југославија ја доживувавме како наша татковина, иако во училиштата – барем во мојата генерација, која започна прво одделение во годината кога беше донесен последниот југословенски устав – учевме дека имаме две татковини: „поширока” (Југославија) и „потесна” (во мојот случај, Хрватска). Ја сметавме „Хеј Словени” за наша химна, иако не ја пеевме со исти зборови, бидејќи стиховите беа приспособени на јазикот што доминираше во нашите републики. Ние во Хрватска, покрај таа, имавме и втора, хрватска (републичка) химна – „Лијепа наша”, која ја сметавме за еднакво наша како и „Хеј Словени”. Таа се пееше веднаш по југословенската. Пред училиштата и јавните установи стоеја три знамиња – југословенското, републичкото и партиското. Партиското најчесто беше во средината, што ги разделуваше или спојуваше (или и двете) републиката и федерацијата. Тогаш ни се чинеше дека тоа е од естетски причини, бидејќи републичките и југословенското знаме беа слични – освен во Македонија и Босна и Херцеговина. Но, на некој начин, ставањето на партиското знаме во центарот, меѓу државните, беше и израз на реалниот носител на суверенитетот во таа земја, а тоа беше повеќе Партијата отколку државата.
Како што вели стихот во „Крвава бајка”, од исти болести сите бевме вакцинирани и на истиот начин ни минуваа училишните денови. Иако оваа метафора заслужува посебен политолошки осврт, за што овде нема простор. Анализата на учебниците што беа во употреба во основните училишта, која се направи на почетокот од осумдесеттите години, покажа дека во нив, од околу 200 личности кои беа спомнати, само осум беа спомнати во сите републички и покраински учебници. Кога одредени политичари се обидоа да го зголемат тој број и да создадат пошироко „заедничко јадро” за образованието на младите, не успеаја, бидејќи тоа се сметаше за „унитаризам” и влегуваше во надлежностите на републиките и покраините, а не на федерацијата.
До 1990 година не сретнав ниту еден наш човек кој навиваше против југословенските репрезентации или спортисти како што беа Мате Парлов, Матија Љубек, Бојан Крижаж, Маријан Бенеш, Вера Николиќ и многу други. Можеби на некои луѓе спортот не им беше важен и беа рамнодушни, но сите што навиваа – навиваа за нашите, за Југословените. На стадионите и салите се пееше „Југославија, Југославија!”, а тоа не можеше ниту да се нареди ниту да се контролира.
Југословенската култура формално не постоеше – туку „култура на нашите народи и народности” – но во реалноста постоеше. Денес, сите ние од тие југословенски генерации ги знаеме зборовите и мелодиите на многу песни од тој период, ги знаеме главните југословенски актери, а многумина и многу фрази од најгледаните филмови. Во реалниот живот имаше повеќе нешта што нè поврзуваа отколку оние што нè разделуваа.
Иако во општествен, културен, економски и спортски контекст, како и во секојдневната пракса, бевме Југословени, во политичка смисла сè повеќе бевме припадници на нашите републики и покраини, а делумно и на нашите народи. Политичкиот живот беше заснован на идејата дека е посакувано само одредено, политички коректно југословенство – на пример, социјалистичко. Сите други видови југословенство беа непосакувани и потенцијално опасни (на пример, оние поврзани со носталгијата).
Иако сме биле Југословени во општествените, културните, економските, спортските сфери, како и во секојдневниот живот, во политичкиот аспект се повеќе сме биле припадници на своите републики и покраини, а делумно и на своите народи. Политичкиот живот се temелел на идејата дека е пожелно само одредено, политички коректно југословенство, на пример социјалистичко, додека сите други видови југословенство биле непожелни и потенцијално опасни (на пример, оној поврзан со носталгијата за Кралството или оној кој е означен како „унитаристички”). Потоа, започна да се тврди дека југословенство во пракса нема, а ниту треба да постои, бидејќи Југославија не беше повеќе означена како земја на Јужните Слави која има цел да создаде една, југословенска нација, туку како „социјалистичка самоуправна заедница на нашите народи и народности”, а во уставниот смисол – како збир на републики (од кои една, Србија, има две автономни покраини), на кои тие „суверени народни држави” пренесуваат само оние овластувања што сакаат.
Откако Југославија го смени името од Федеративна Народна Република во Социјалистичка Федеративна Република (1963 година), се помалку се зборуваше за „народот” (повеќе за „народите и народностите”), а идеологијата дојде на прво место, пред самата држава (федерација) и демократијата (народната). Ова беше значајна промена, и никако случајна. Тоа отстапување помеѓу стварниот живот и политичката визија на пожелното stanje (идеологија) стануваше се поголемо. Идеологијата стана поважна за политичарите од реалноста. А во таа идеологија не беше веќе толку многу место за југословенство колку што имаше во претходните периоди, на пример, од 1945 до 1963 година, кога во јавниот дискурс се промовираше идејата за „социјалистичко југословенство”. Дури и за „братството и единството” – основната револуционерна парола – не се зборуваше многу. Го замени „заедништвото на нашите народи и народности”.
Додека во стварноста бевме се повеќе поврзани, политиката нас сè повеќе не делеше. Ова се однесуваше и на таа политичка сила – Сојузот на комунистите на Југославија – која беше единствено дозволена и која тврдела дека нејзиното останување на власт е услов за опстанокот на Југославија. Партијата сметаше дека унитаризмот е голема опасност, па Владимир Бакаиќ веќе во седумдесеттите години зборуваше дека (хрватските) националисти, бидејќи биле наводно трајно поразени преку сломот на НДХ, не се и никогаш нема да бидат во позиција да формираат власт во Хрватска, додека унитаристите можат, дури и во Хрватска (!). Можеме само да замислиме колку истото мислеле за Србија, секогаш „сомнителна” по прашањето на унитаризмот.
Последицата од таа Бакаиќева оценка беше смената на Милош Жанко, хрватски комунист кој беше означен како главен претставник на „унитаристите”, на Десетата седница на ЦК на СК Хрватска 1970 година. Ова отвори пат во завршната фаза на јакнење на хрватскиот национализам, кој Тито лично „пресече” со својата интервенција на 21. седница на Претседателството на СКЈ во декември 1971 година. Но политиката на т.н. „Хрватска пролет” не доживеа тотален пораз, туку главните нејзини тековини (изразени преку амандмани на Уставот од 1967 до 1971 година) повторно се појавија во конечната верзија на новиот Устав – од 1974 година. Затоа е логично и што во осумдесеттите години, Јосип Врховец, хрватски претставник во Претседателството на СФРЈ од 1984 до 1989 година, рече дека не секоја Југославија е вредна за опстанок, туку само социјалистичката, која ќе ги гарантира сите права на републиките. Така беше формиран политичкиот систем пред крајот на Југославија – во нејзините последни 20 години, од 1967 до крајот.
Како што напиша Јован Мириќ (во својата феноменална книга „Систем и криза”, објавена 1984 година), Југославија се повеќе се обликуваше на стравот од едните од другите и на сомнежот дека тие други (другите републики, нации) ќе сакаат да ја укинат „нашата” автономија, нашата самостојност и да нè натераат во некоја „централизирана” Југославија. Главни „сомничавци” во тој смисол беа Србите, но тоа беа – уште повеќе – оние кои се чувствуваа Југословени или целосно или многу повеќе отколку припадници на поединечни народи на Југославија.
Понекогаш во истата реченица, во исто време, се зборуваше за „велика српска” и „велика државна” политички тенденции, што српските политичари во целото социјалистичко период сметаа за проблематични и навредливи. Латинка Перовиќ некогаш предупредуваше дека кога се споменеше „унитаризам” и „велика државна политика”, таа доживеала дека сите во салата ја гледаат неа и другите политичари од Србија. Истото го забележува и Драгослав (Дража) Марковиќ, висок српски функционер, кој објави одлични дневници од неговиот политички живот (под наслов „Живот и политика”, во издание на Рада, 1987 година). Поради тоа, за да покаже дека не е „унитаристичка”, но и затоа што сметала дека децентрализацијата и’ дава гаранции за Југославија по Тито, Србија се согласила на конфедерализација, односно не јавно се противела на трендот на децентрализација. Но сомнежите продолжиле.
Сомнежот беше составен дел од револуционерната политика. Но, како што системот сега комбинираше комунистички принципи со националистички, главните „сомничавци” беа сè помалку „класни непријатели” а сè повеќе припадници на други народи.
Во целото социјалистичко време на Југославија, оние кои се изјасниле како Југословени по националност биле „сомнителни” како потенцијални заговорници на тој концепт кој бил „револуцијата” поразен и одбиен: концептот на Југославија како национална држава, како и Југославија како „национализирачка” држава, онаа која создава нација – југословенска. По 1948 година, Југословените кои не беа примарно припадници на некој од нејзините народи станаа дополнително „опасни” како „носители” на централизацијата, а таа се поврзуваше со сталинизмот. Системот беше создаден за шест народи, за народности и бројни малцинства, но Југословените не беа ниту една од овие категории. Тие беа третирани како „неопределени – Југословени” на пописите на населението. Немаа своја република или автономна покраина. Тие беа третирани како „привремени” или „измешани” идентитети и истовремено како „непожелни”.
Изразите како што „не знаењето на националноста” и „непознатата националност” или „југословенски” како „националност” (како и „ја” и „ни”) беа често користени во Југославија и означуваа не само тоа што било против кое и да било политичко становиште, туку и едно од многуте „непожелни” опции. Истовремено, појасно или помалку појасно, тие беа поврзани со стравот од „претходните” политички и историски искуства и со теориите што ги препознавале „национализмите” како основна опасност за државната самостојност. Кога се зборуваше за „југословенската нација” се имаше предвид не само таа што постоеше, туку и како, во историскиот и политичкиот контекст, тоа на секој начин не може да се постигне, и бидејќи „братството и единството” беа празни и неубедливи концепти кои брзо исчезнуваа во практиката, било вредно спомнување на нив и кога тоа не беше така.
Кога се зборуваше за „вистинската Југославија”, секогаш се имаше предвид не само таа што постоеше, туку и да ја оправда историската и политичката нереалност и пропаст на тоа „социјалистичко југословенство” – навреме – на тој начин што што тоа не било само она што навистина постоеше и тоа што се менуваше по пат на манипулација, туку и исто како „систем на поврзување” на народите на Југославија, како и на одредената категорија од „непожелните” Југословени. Извор: Латинка Перовиќ, „Југославија – Патот до распадот“, Издание „Наша стварност“, Белград, 1987.
Дејан Ѓокиќ во својата „Историја на Србија“ вели дека политичката елита само пет години од вкупно 73 колку што постоела Југославија, активно работела на создавање на југословенска нација (од 1929 до 1934 година). Југословените, сепак, биле „избришани“ од политиката, како да не постоеле. Биле рангирани пониско не само од народите и народностите, туку и пониско од малцинствата. Југославија, парадоксално, била земја на народи и народности, но не и на Југословени. Тоа била ситуација слична на денешна Босна и Херцеговина – која е земја на Бошњаци, Срби и Хрвати, но оние што се декларирале како Босанци и Херцеговци се третирани како „остани“ и практично се избришани како политички актери.
Во исто време, бројот на Југословени постојано растел, па на последниот редовен (предвоен) попис на населението, во 1981 година, се искачил на 5,6% од вкупната популација во Југославија. Тоа бил сигнал за некои дека треба да се преземе нешто за да не продолжи трендот кој би – како што тогаш истакнувале некои дежурни идеолози и нивни поддржувачи „партиски интелектуалци“ – го загрозил самиот систем. Ако трендот на пораст што постоел помеѓу 1971 и 1981 година продолжел, до 2000 година Југословените би претставувале 25% од населението. Социјалистичка Југославија – односно нејзиниот политички врв – тоа го сметал за причина за вклучување на „алармот“. Зарем ќе биде социјалистичка Југославија, создадена преку револуционерната борба против Кралството, таа што ќе ја реализира идејата на кралот Александар за создавање на југословенска нација?
Дискусијата за опасностите од југословенството – и дилемите околу тоа што всушност значи – се водела веднаш по објавувањето на резултатите од пописот на населението во 1981 година, во НИН, но и во академски списанија како што е словенечкото „Нова ревија“, во кое Иван Урбанчиќ – во специјален број посветен на „словенечкото национално прашање“ во 1987 година, пишувал дека за Словенија е опасно и „југословенството“ и „југославизмот“, при што второто го означувало доктрината за создавање на „југословенски демос“, политички народ кој би можел да се формира само преку создавање на југословенски политички партии кои потоа би создале југословенски политички простор, кој веќе бил распарчен според републичките граници. Словенечките опозиционери сакале избори во Словенија, но никако во Југославија. Кога се сретнале со српските опозиционери (во кафеаната „Мрак“ во Љубљана, 1986 година), одбиле да работат со нив на формирање на обединета југословенска демократска опозиција. Исто така одбил и Фрањо Туѓман, сметајќи дека тоа би било пат кон зајакнување на југословенството, што било сосема спротивно на неговата визија за хрватските национални интереси.
Порастот на бројот на Југословените во 1981 година може да се објасни како израз на почит кон Јосип Броз Тито, кој умрел една година претходно. Со неговата смрт, многумина почнале да бараат „нов Тито“, па протестирале против системот кој ги укинал сите Титови функции за да не бидат „преземени“ од некој друг, особено ако тој друг доаѓал од друга република или нација. Но, тоа бил и протест против конфедерализацијата на земјата, против тенденциите кои многумина веќе тогаш ги гледале како опасни, бидејќи ќе доведат до распад на Југославија. Декларирањето како Југословен било израз на протест против системот, против национализмот и претераниот автономизам, против политиката на решавање на „националното прашање“ која завршила во создавање на регионализам и национализам.
Во Југославија во 1987 година излегувале 35 весници на албански и 32 на унгарски јазик. Таквата политика на отвореност кон малцинствата треба да се спореди со тешкотиите со кои се соочиле сите малцинства по распадот на Југославија – во новите држави.
Кои биле тие што во Југославија се изјасниле како Југословени? Колку ги имало? За тоа постои социолошко истражување кое во 1985 година го напишала Ружа Петровиќ, а го објавил Институтот за социолошки истражувања при Филозофскиот факултет во Белград, како книга за етнички мешаните бракови во Југославија. За југословенството како пред сè културна и социјална категорија многу пишувал и Предраг Матвејевиќ, кој и самиот со распадот на Југославија морал да емигрира поради притисок и директни закани на кои бил изложен во Загреб. Добар напис на таа тема во 2011 година напишал и Невен Исаиловиќ, објавен на порталот Пеščаnik.
Ружа Петровиќ своето истражување го базирала на внимателна академска анализа на пописите на населението во Југославија од 1961 до 1981 година. Бројот на Југословени во 1961 година бил 1,7% од вкупното население на Југославија, 1,3% во 1971, и „дури“ 5,4% во 1981 година. Тоа значи дека во 1981 година во Југославија живееле еден милион и 219 илјади жители кои се изјасниле како Југословени. Најголем број од нив (36,3% или 441.900) живееле во Србија, од кои дури 167.200 во Војводина, а само 2.600 на Косово. Кога Србија се зема „без покраините“, бројот на Југословените во неа бил помал отколку во Хрватска (каде ги имало 379.000) и Босна и Херцеговина (325.200). Релативно малку Југословени (2,6% од вкупниот број) живееле во Македонија (1,2% или 14.200 луѓе) и Словенија (2,2% или 26.200). Југословенството било повеќе поврзано со подрачјето на српско-хрватскиот јазик отколку со оние нации што говореле други јазици. Од 1,2 милиони Југословени, дури 1,1 милион говорел српско-хрватски како мајчин јазик. Словенечки зборувале 15.559 Југословени, унгарски 14.658, македонски 9.442, бугарски 7.434, албански 6.000, а ромски 2.260.
Двете федерални единици кои имале надпросечен број Југословени биле Хрватска и Војводина (и двете со 8,2% од вкупното население), како и Босна и Херцеговина, каде Југословените во 1981 година сочинувале 7,9% од населението. Босна и Херцеговина е интересен и донекаде специфичен случај, бидејќи во 1961 година скоро целото население на Југословените живеело во таа република (87% од вкупниот број).
Црна Гора беше околу југословенскиот просек (5,3 проценти), Србија како целина нешто под просекот (4,7 проценти), а „без покраините“ 4,8 проценти. Тоа што имаше повеќе Југословени во Хрватска отколку во „ужа Србија“, од денешна перспектива изгледа речиси неверојатно, особено во Хрватска, која во официјалниот дискурс денеска нагласува дека повеќето Хрвати отсекогаш сакале независност, и дека Југославија ја прифатиле исклучиво како нужност (по двата светски војни) која им била наметната. Во Хрватска во 1981 година имаше 50.000 повеќе Југословени отколку што денес има припадници на сите малцинства заедно.
Анализата на Исаиловиќ покажува дека југословенството било директно поврзано со етничката мешаност на населението, што се гледа и од списокот на градови со над 30.000 жители во кои Југословените биле над 20 проценти. Тоа се: Вуковар (29,2 проценти), Тузла (25), Бања Лука (24,5), Сисак (23,4), Мостар (23,2), Зеница (22,7), Пула (22,3), Осиек (20,7) и Сараево (20,4). Југословенството во тие средини произлегло од заедничкиот живот, како и од појавата на нови генерации кои својот идентитет го поврзале пред сѐ со Југославија. Во етнички хомогените средини, Југословени имало многу помалку.
Србите, Хрватите и другите преживеаја Југославија, во која ги создадоа своите национални држави и го потврдија својот статус на народи кои имаат право на сувереност и (внатрешна) независност. Југословените не. Тие станаа главните жртви на распадот на Југославија. Доволно е само да се погледне судбината на местата каде што биле најбројни – како Вуковар, Осиек, Сисак, Сараево и Мостар. Други големи жртви се припадниците на народите на Југославија (и народностите) кои со распадот на земјата се најдоа во положба на „национално малцинство“ или дури и полошо од тоа – како „избришани“ во Словенија.
Врз Југословените потоа беше извршено вистинско етничко чистење – затоа што тој поим не се однесува само на физичко протерување на некоја група или голем број од нејзините припадници, туку и на де факто забрана на нивниот идентитет, односно на нивното постоење. Тоа беше насилство врз идентитетот на значителен број луѓе, кои се изјаснуваа како Југословени. Тоа насилство, бришење и негирање на постоењето, се гледа и во неспоменувањето на Југословените меѓу воените жртви во Втората светска војна. Во Хрватска официјално постои поимот „настрадани народи“ на НДХ, а се однесува на Ромите, Евреите и Србите. Меѓутоа, за Југословените-жртви на НДХ не се зборува, како да не постоеле.
Југословените, односно оние што така се изјаснуваа, според социоекономската и образовната структура биле понапредни (во смисла на прокламираните општествени вредности како што се образованието и урбанизацијата) од останатите. Додека во Југославија во 1971 година имало дури 15,1 процент неписмени (оние кои не знаеле да се потпишат со име и презиме и кои не знаеле да читаат), меѓу Југословените имало 3,4 проценти неписмени. Во Југославија таа година само 3,2 проценти од населението имале високо образование или завршено високо училиште – додека меѓу Југословените такви биле 10 проценти. Дваесет проценти од Југословените, а само седум проценти од целокупното население попишано во 1971 година имале завршено средно училиште (но не и факултет). Југословените биле помалку застапени меѓу земјоделците (8,1 процент во споредба со 34 проценти од целокупното население), повеќе меѓу работниците (49,5 проценти во споредба со просекот од 34 проценти на целото население) и особено меѓу службениците (36,6 проценти, наспроти 14,5 проценти од вкупното население). Како што нагласуваат оние што пишувале за југословенството – Предраг Матвејевиќ и Јован Мириќ – Југословените биле помлади, пообразовани и „урбанизирани“ од останатите, а покрај тоа биле и противници на национализмите, локализмите и традиционализмите. Тие биле надежта за опстанок и понатамошна интеграција на Југославија. Но Југославија направи сѐ што можеше за тие да станат припадници на „постоечките“ нации – Срби, Хрвати и други.
Таа направи повеќе за сите други отколку за самата себе.
Извор: https://velikeprice.com/politika/da-li-su-u-jugoslaviji-postojali-jugosloveni/
