Трн: Како настана идејата за изложбата „Места на сеќавање: Моќта и немоќта на спомениците“? Што Ве поттикна да се занимавате со оваа тема?
Бојан: Последните неколку години, ние, колегите од Катедрата за современа историја на Одделот за историја при Филозофскиот факултет на Универзитетот во Љубљана, и членовите на Центарот за јавна историја при Катедрата, бевме ангажирани на различни истражувачки проекти кои се спроведуваат во оваа област. Меѓу нив, особено би го издвоил истражувањето на окупациските граници во Словенија. Поминаа повеќе од 30 години од распадот на Југославија, што исто така е тема на нашите истражувања. Подготвувајќи се за два симпозиуми, сфативме дека дискусијата за односот кон спомениците би била интересна тема. Со тоа започнавме преглед на состојбата на спомениците посветени на народноослободителната борба и изградбата на социјализмот во Југославија. Во есента 2023 година ја подготвивме изложбата, која во моментот е изложена во Лабораториум во Скопје до 30 мај.
Трн: Колку долго работевте на истражувањето и кои извори ги користевте – дали соработувавте со локалните заедници, архиви или културни институции?
Бојан: Истражувањето беше спроведено преку теренски посети и анализа на извори и литература. Ги снимавме посетите на теренот и ги поставувавме на YouTube:
👉 YouTube плејлиста https://www.youtube.com/playlist?list=PLM1_cxrfZVDart1zEip4M28eFBhsclA-x
Филмот „Моќта и немоќта на спомениците“ https://youtu.be/zQiQk8VlswI е еден вид преглед на состојбата кој ја прикажува ситуацијата во сите републики и покраини на поранешна Југославија. Овој филм има и титлови на англиски јазик, па затоа е достапен за пошироката јавност.
Баравме соговорници додека снимавме на терен. Тоа беа историчари, историчари на уметност и вработени во музеи. Понекогаш ги прашувавме и посетителите што ги среќававме за време на снимањето за нивното мислење.
Со оваа тема се занимаваме речиси три години.
Трн: Изложбата е дел од поширок проект на Центарот за јавна историја во Љубљана – која е целта на овој проект и каква улога игра изложбата во него?
Бојан: Задачата на Центарот за јавна историја е на професионален начин да ѝ ги претстави на пошироката јавност различните резултати од истражувањата. Меѓу другото, снимаме различни прилози, како што се: јубилејни разговори, тркалезни маси и симпозиуми. Снимките се достапни на нашиот YouTube канал:
👉 YouTube канал https://www.youtube.com/c/OddelekzazgodovinoFFUniverzavLjubljani
Јавноста ја информираме и преку неколку Фејсбук профили:
👉 Facebook страница https://www.facebook.com/CPHLjubljana и Инстаграм профил.
Убедени сме дека е неопходно да се користат современите технологии и медиуми за да се приближат научно-истражувачките достигнувања до што поширока публика.
Изложбите, како оваа за спомениците, се осмислени да бидат патувачки. Сметаме дека тоа е важно, бидејќи на тој начин можеме да ги претставиме нашите резултати не само преку стручни трудови, туку и на начин кој ни овозможува да допреме до поширока публика во различни краеви.
Трн: Како поранешните југословенски републики реагираа на спомениците на НОБ по распадот на Југославија? Каде е забележано најмногу уништување, а каде постојат обиди за зачувување?
Бојан: Секако, најмногу споменици се уништени во Хрватска и во делови од Босна и Херцеговина каде што живеат Хрвати. Според некои извештаи, во Хрватска се уништени повеќе од 3.000 споменици, спомен-плочи и обележја. На други места во поранешна Југославија се уништени само неколку поединечни споменици. На пример, на Косово, Боро и Рамиз го претставуваа братството и единството, и им беа подигнати заеднички статуи. Сега Боро го нема. Останат е само Рамиз.
Не знам точно каква е правната, формална заштита на овие споменици во различните држави наследнички. Во Словенија тие се впишани во регистарот на споменици. Постои и веб-страница со список на сите споменици и плочи, со приближно 8.000 внесени записи. Но, ова е приватна иницијатива. Во многу држави наследнички, сепак, не постои планска политика за зачувување на овие споменици, иако во многу случаи се работи за дела на меѓународно признати вајари и архитекти. Многу од овие споменици се претставени и во анализи на историјата на уметноста што ги подготвиле истакнати историчари на уметноста.
На некои места, локалните заедници го препознале туристичкиот потенцијал на посетите на овие споменици и затоа се залагаат за нивно зачувување.
Постојат и меѓународни веб-страници посветени на партизанските споменици во Југославија.
Трн: Во каква состојба се денес тие споменици – дали главно се негуваат, реставрираат или се препуштени на заборав и пропаѓање?
Бојан: Како што реков, овие споменици се во многу различна состојба. Ако некому му е грижа за нив, на пример ако постои боречко здружение или друго здружение што ја негува традицијата на почитување на партизанската борба и антифашизмот, тогаш состојбата е подобра отколку таму каде што таква грижа нема. Таму каде што нема грижа, спомениците се напуштени, оштетени од природни фактори или уништени од вандализам.
Трн: Постојат ли конкретни примери на позитивна пракса, каде што спомениците станале дел од современиот културен или туристички пејзаж?
Бојан: Ние не се занимававме конкретно со тоа. Секако, има места каде што посетата на овие споменици е дел од туристичката понуда. Доколку читателите се заинтересирани, можете, на пример, да погледнете туристички опции на TripAdvisor, кои секако не се официјални страници на туристичките организации. На пример, за Тјентиште е јасно дека меѓу понудените опции е и Споменикот на Битката на Сутјеска. Во градовите ситуацијата може да биде поинаква, како што е примерот со Прилеп, каде што, на пример, се наоѓа спомен-комплексот на хероите. На некои други места, пак, споменикот воопшто не се спомнува.
Трн: До кој степен спомениците на НОБ денес се политички чувствителна тема?
Бојан: Фактот дека спомениците на НОБ се важна политичка тема, за жал, е премногу вообичаен. Всушност, не би требало да биде така. Ако политиката е оптоварена со споменици од минатото, тоа е само доказ за нејзината неспособност да има визија и планови за подобар живот во иднина. Секако дека е исправно партиите да имаат свое мислење за минатото, но како што беше споменато, тоа не треба да биде основа на нивната работа. За жал, во државите наследнички на Југославија, проценката на Југославија и градењето политика врз тие темели е премногу вообичаена појава и тема преку која партиите ги привлекуваат гласачите, замаглувајќи ја притоа нивната неспособност да дадат вистински одговори на прашањата за идниот развој.
Трн: Дали тие споменици сѐ уште се дел од колективното сеќавање и идентитет, или се третираат како непожелен остаток од социјалистичкото минато?
Бојан: Односот кон спомениците е различен во различни средини. Сè зависи од околностите и настаните на кои се посветени поединечни споменици. Секако дека сеќавањето на стреланите заложници или цивилните жртви на воено насилство, или на победата на партизаните над окупаторите, е нешто што останува во сеќавањето и се одбележува. Ако заедницата го разбира значењето на одредени настани или личности, тогаш спомениците се дел од идентитетот и јавното сеќавање. Но ако дел од јавниот политички дискурс поставува прашања за тоа кој бил на „правата страна“ во Втората светска војна, тогаш овие споменици многу брзо можат да бидат етикетирани како остатоци од социјализмот, кој тие го прикажуваат како нешто негативно. Позитивниот однос кон спомениците често се опишува и како југонoсталгија, што пак е социолошки феномен што бара компаративна анализа. Имено, во секое општество постои одреден носталгичен однос кон времето или земјата од порано. Причини за носталгија има многу, меѓу нив секако и незадоволството од сегашната состојба, зборувањето дека „тогаш беше подобро“ или често идеализирањето на минатото. Но секој историски период има и позитивни и негативни страни.
Трн: Каква е улогата на образовниот систем во зачувувањето на меморијата за НОБ и неговите симболи?
Бојан: Образовниот систем е многу важен. Како се менува односот кон сопствената историја и какви се последиците, убаво покажува Дубравка Стојановиќ во нејзината книга „Минатото доаѓа“. Начинот на кој НОБ е вклучен во наставните програми обично е одлука на експерти и политиката. Во државите наследнички на Југославија, историјата во учебниците по 1990 година беше изложена на различни политички притисоци.
Факт е дека часовите по историја во училиштата се единствената прилика сите припадници на одредена генерација ученици да се запознаат со историјата, а со тоа и со НОБ. Истовремено, мораме – за жал – да разбереме дека училиштето не е единственото место за информирање. Училиштето дава стручно проверени информации. Наспроти тоа, постои огромна низа можности кои ги нудат неформалните облици на образование и информирање. Помислете само на Фејсбук и другите социјални мрежи или YouTube. Денес можноста поединецот да добие манипулативни информации е многу поголема отколку што била во минатото. Во минатото тоа можеле да бидат весници или книги. Денес, пак, изворот на потенцијални дезинформации се наоѓа во секој џеб каде што имаме мобилен телефон. Затоа е многу важно, како што веќе беше речено, дури и експертите да користат различни начини за пренесување на професионалните информации. А ќе треба уште многу да се направи во оваа област.
Трн: Какви беа реакциите на публиката на изложбата во различни градови и држави? Дали наидовте на воодушевување, отпор или рамнодушност?
Бојан: Освен во Словенија, изложбата досега беше поставена само во Белград, а сега и во Скопје. Тешко е да се проценат реакциите. На отворањата на изложбите обично присуствуваат луѓе кои се веќе заинтересирани за темата. Често се тоа поединци што го следат нашиот труд и доаѓаат да видат што ново сме подготвиле.
Понекогаш на социјалните мрежи се појавува и по некоја дрска објава за „југоносталгичари“ и „левичари“, што повеќе зборува за авторот на коментарот отколку што претставува некаква анализа на нашата работа.
Трн: Дали изложбата поттикна нови дијалози или иницијативи поврзани со заштитата на спомениците?
Бојан: Ако во некое опкружување се отвори дискусија, тоа, се разбира, е добредојдено. Но, тоа не ни е цел, ниту имаме капацитет да учествуваме во такви иницијативи. Во суштина, односот кон спомениците од НОБ треба да биде дел од општата политика за спомениците во дадена средина.
Заштитата на спомениците е стручно прашање со кое секое општество мора да се занимава. Прашањето како се штитат спомениците е посложено и често е отежнато од недостиг на финансиски средства. Недоволното финансирање на културата може да има различни причини, а во економски послабо развиени средини овие прашања добиваат помалку внимание. Тоа се забележува и кај сите други видови споменици кои се во лоша состојба.
Трн: Кои Ви беа најемотивни или најизненадувачки моменти за време на работата на овој проект?
Бојан: Неприлично е да се одбере еден споменик. Беше тажно да се гледаат споменици кои се уништени или занемарени. Како истражувачи, се разбира, често сме изненадени. Тешко е да се одреди што денес повеќе изненадува – дали тоа е урнат споменик што обележува некој исклучително чесен чин, или пак новоизграден споменик во чест на настан од Втората светска војна, како споменикот на Љубо Чупиќ во Никшиќ, поставен во 2018 година.
Трн: Што Ве мотивираше лично да се посветите токму на овие споменици и на овој дел од историјата?
Бојан: Јас лично ја истражувам современата словенечка и југословенска историја, па моето учество во овој проект беше сосема природно. Како соработник на Центарот за јавна историја, свесен сум за значењето на јавните настапи на историчарите.
Спомениците се насекаде околу нас, а утврдувањето на нивната состојба и начинот на кој луѓето ги доживуваат е една од основните задачи на историчарот. Освен тоа, за многу споменици историските околности што ги објаснуваат не им се познати на сите. Сместувањето на тие приказни во конкретен простор и време е дел од образованието – и тоа е работа и на универзитетските професори.
Трн: Дали постои еден споменик што Ви останал посебно во срцето и зошто?
Бојан: Тешко е, а можеби дури и непримерно, да се одбере еден споменик. Секој споменик претставува некоја историја, некој настан, некоја личност. И сите се поврзани меѓу себе.
Спомениците на НОБ се дел од една иста приказна – приказната за тоа како југословенските народи од 6 април 1941 до 15 мај 1945 година водеа борба за опстанок, за својата национална егзистенција. Можеби може да се зборува за уметничката вредност на одредени споменици или за нивната наративна сила. Но и тука е тешко да се издвои кој споменик има „посилна приказна“.
Ако веќе го спомнав споменикот на Љубо Чупиќ – статуа изработена според фотографија направена непосредно пред неговото стрелање – неумесно би било да се споредува со друг споменик од слична содржина, на кој, на пример, се наведени имињата на стрелани заложници. И двата споменика се важни. Пораката, односно пораката на сите споменици од НОБ, е дека војната е неоправдано зло.
Трн: Како, според Вашето мислење, треба да изгледа културната политика во регионот кога станува збор за наследството на антифашистичката борба?
Бојан: Се смета дека целата поранешна Југославија за време на Втората светска војна била осудена на пропаст. Можеби на некои места тоа ќе траеше подолго, но на некои би се случило мошне брзо.
Сите држави што произлегоа од поранешна Југославија се резултат на историски развој. А тој развој го вклучува и периодот во кој тие беа дел од Југославија – од 1945 година до распадот на таа држава. Социјалистичка Југославија настана како резултат на антифашистичкиот отпор. Без Народноослободителната борба, Југославија, и покрај победата на антифашистичките сили, многу веројатно немаше да постои во географскиот облик каков што го познаваме.
Само антифашизмот им овозможи опстанок на југословенските народи. Антифашизмот го воспостави меѓународниот поредок по Втората светска војна. За жал, денес сме сведоци на колапсот на тој систем, создаден по поразот на фашизмот и нацизмот.
