Падот на настрешницата на железничката станица во Нови Сад, во кој загинаа многу луѓе, пред една година предизвика бунт во Србија, пишува германскиот „Берлинер Цајтунг“, прашувајќи се како се снаоѓаат луѓето во земја каде што ништо повеќе не е исто.
Во анализата германскиот весник разговата со студентот Никола Малетиќ кој на 1 ноември се затекнал на железничката станица во Нови Сад.
На 1 ноември 2024 година, тогашниот 19-годишник одел кон споредниот влез на железничката станица во Нови Сад, вториот по големина град во Србија. Сакал да го фати возот во 12:00 часот за главниот град. Малетиќ студира политички науки во Белград, оддалечен 70 километри. Беше сончев ден, се сеќава студентот. Малетиќ стоел на неколку метри од главниот влез кога во 11:52 часот наутро настрешницата се попуштила над патниците и паднала како секира во длабочините.
Со крајчето на окото, Малетиќ забележал луѓе кои, како него, се обидувале да фатат воз за Белград. Тие исчезнале под урнатините и прашината во следниот момент. Студентот сакал да копа за закопаните со голи раце. Но, немал поим од каде да почне. „Не слушнав никакви крици ниту знаци на живот“, се сеќава тој. Ништо не се движело под урнатините.
Неколку дена пред годишнината од катастрофата, Малетиќ се потпира на ограда украсена со цвеќиња и мечиња пред сè уште затворената железничка станица во Нови Сад. Под ребрестиот покрив и стаклената фасада, можете да го видите работ каде што крошната се скршила во права линија пред речиси една година. Шеснаесет луѓе требало да влезат или да излезат од станицата. Немале никаква шанса. Парчиња армиран бетон им ги смачкале черепите или им ги скршиле вратовите.
Никола Малетиќ вели дека пред несреќата, неколку пати неделно патувал со воз до Белград од главната железничка станица во Нови Сад. Од навика, влегувал во станицата низ споредниот влез. Главниот влез бил затворен за време на реновирањето на станицата од 2021 до средината на 2024 година. „Да направев нешто поинаку тој ден, сега ќе бев мртов“, вели студентот.
Се чини дека цела Србија се чувствува исто. Во главниот град, луѓето зборуваат за тоа како било да се патува со воз напред-назад помеѓу Белград и Нови Сад секој ден. Никој не можеше ни да замисли дека на станицата, смртоносна опасност им висеше над главите.
Нови Сад, со население од 300.000 жители, е втор по големина град во Србија и главен град на автономната и повеќејазична покраина Војводина. Големиот град, кој се наоѓа на Дунав, е дом на еден од најголемите универзитети во земјата. Брзиот воз Соко ќе ги поврзува Нови Сад и Белград од 2022 година, со време на патување од 36 минути.
Двата центра на земјата се зближија во последните три години. Железничката станица во Нови Сад беше тесно грло за она што претседателот Александар Вучиќ, кој е на власт од 2012 година, го прогласи за „нова и побрза“ Србија. Кинезите требаше да ја спроведат визијата на претседателот. Србија е дел од проектот „Нов пат на свилата“. Пекинг финансира инфраструктурни проекти низ целиот свет со кредити. Во 2021 година, на кинеските компании им беше наредено да ѝ дадат на железничката станица во Нови Сад, отворена во 1964 година, прекрасен и модерен изглед.
Неколку недели по неговото повторно отворање во средината на 2024 година, следеше трагедијата на колапсот. Тоа предизвика колективно искуство близу до смртта. Сè уште ги прогонува милиони Срби денес. Се зголемуваат стравувањата дека понатамошни градежни проекти во јавниот сектор се неуспешни и наскоро би можеле да се урнат врз или под нозете на граѓаните.
Причините за уривањето во Нови Сад не се конечно разјаснети. Настрешницата не била дел од реновирањето на железничката станица. Експертите претпоставуваат дека работите ја промениле статиката на станицата. Ефектите врз стабилноста на настрешницата не биле проверени. Кинеските компании изјавија дека никој не ги ангажирал за тоа. Неколку функционери беа обвинети за небрежност кон крајот на 2024 година. Српскиот премиер Милош Вучевиќ поднесе оставка во април.
Никола Малетиќ зборува за опиеноста на неговата генерација во една луда година. Прво, студентите во Нови Сад излегоа на улиците. По судирите со владините поддржувачи и полицијата, студентите и другите граѓани во Белград покажаа солидарност. Над 100.000 демонстрираа во Белград во декември 2024 година. Повеќе од 300.000 беа таму на 15 март. Студентите ги окупираа универзитетите и ги претворија училниците во игралишта на директна демократија. Гласањето на маршеви или блокади се одржуваше со кревање раце. Таканаречените национални собранија беа отворени за секој што сакаше да ги изрази своите мисли за иднината на Србија. Мотото на пленумите беше: нема власт на партиите. Левичарски, автономни уништувачи на системот, проевропски либерали, националисти кои сакаа Косово, изгубено по војната во 1999 година, да се врати во Србија – сите се здружија и беа добредојдени.
Но, студентите исто така доживеаја улични борби и насилство, какво што Србија не видела од 1990-тите, под автократскиот воен претседател Слободан Милошевиќ. Некои студенти поднесоа тужба против специјалната единица ЈЗО. Постојат извештаи за тортура во гаража под седиштето на српската влада. Покрај тоа, студентите изгубија дел од својата иднина со секојдневието на универзитетските блокади без настава.
Многумина учеа во своите четири ѕида за завршните испити. Други го сметаа тоа за предавство. Малетиќ вели дека долго време се борел во себе дали му е дозволено да размислува за сопствената иднина. Сега сака да положи дел од испитот. Можеби отпорот против Александар Вучиќ ќе бара многу подолг здив. „Ќе видиме што ќе се случи на демонстрациите по повод годишнината од 1 ноември во Нови Сад“, вели студентот.
Деновиве низ барокните улици на универзитетскиот град кружат гласини. Тие можат да се класифицираат помеѓу ветувања и стравови од крајот на светот. Некои велат дека ќе има Ден-Д, најголемите демонстрации од почетокот на протестите. Други се плашат од насилство и крвопролевање што не се виделе досега. Никола Малетиќ вели дека, без разлика колку опасно станува, тој ќе демонстрира во Нови Сад на 1 ноември.
Срѓан Цвијиќ од тинк-тенкот Белградски центар за безбедносна политика (BCSP) го гледа Вучиќ во истата тешка ситуација како и неговиот пријател Виктор Орбан во соседна Унгарија, кој исто така се бори со растечкиот отпор. Глобалните кризи кои едвај можат да се контролираат со влијание, како што се војната во Украина и инфлацијата, ги изгребаа дури и ореолите на поддржувачите од креатори кои би можеле да стават крај на какви било проблеми, објаснува аналитичарот. Доналд Трамп, кого Вучиќ го нарече пријател, ја погоди Србија во август со рекордни царини од 35 проценти. Тие се казната на Трамп за увозот на нафта од Русија во Србија. Економската криза во земјата се заканува да се влоши. Фрустрацијата кај Србите би можела да расте.
Катастрофата во Нови Сад не е причина за протестите, туку е поттик со оглед на распространетото незадоволство, објаснува аналитичарот. Цвијиќ очекува дека протестното движење нема да го ослободи претседателот од одговорност. Насилството во текот на летото го оживеа. „Мислам дека Вучиќ сака да издржи до следните редовни избори во 2027 година. Но, со секој ден што протестите продолжуваат, станува сè потешко“, вели аналитичарот.
И за Цвијиќ, годишнината од несреќата на 1 ноември е клучна за иднината на Србија. „Не мислам дека на крајот ќе се случи многу. Мирен марш во спомен и крај на гневот на улиците би било најдобро за Вучиќ“, вели тој. Но, аналитичарот не е сигурен дали претседателот го гледа тоа на тој начин. „Инат“, српската верзија на пркос и тврдоглава самоволја, не постои само на страната на противниците на Вучиќ. Цвијиќ стравува дека емоциите би можеле да достигнат точка на граѓанска војна. Кон крајот на октомври, во камп на поддржувачите на претседателот избувна пукотница.
И што ако се случи поинаку и Вучиќ биде мирно соборен од студентите, исто како што Слободан Милошевиќ беше соборен од демонстрации во 2000 година пред 25 години? Вучиќ беше министер за информации на Милошевиќ од 1998 до 2000 година. Тој се отцепи од српскиот национализам за да се фокусира на приближување кон Европската Унија. Во меѓувреме, српскиот претседател сигнализира сега кон Западот, сега кон Истокот, но со задоволство го осудува Брисел како наводен спонзор на протестите. Постарите Срби, кои излегоа на улиците против Милошевиќ, се надеваат на успех на студентите.
Тие треба еднаш засекогаш да ги прекинат врските со воените години. „Имавме толку малку години вистинска демократија што понекогаш мислам дека автократијата е нормална состојба во нашата земја. Но, потоа гледам како општеството се промени. Стана многу поотворено“, вели аналитичарот. Сè уште не е одлучено дали историјата во Србија се врти во круг или ќе го изненади светот со ново поглавје.
