Иако светот денес се обврза кон глобалниот консензус за спречување на нуклеарна војна и навидум прави значајни напори за намалување на ризиците, нуклеарната војна останува реална закана. Промените во геополитиката, новите технологии и глобалните конфликти ја прават оваа закана постојано присутна. Во моментите кога заканите за употреба на нуклеарното оружје стануваат реалност, се навраќаме кон првата атомска бомба фрлена на Хирошима на 6 август 1945 година во 08:15 часот локално време. Само две минути покасно во 08:17 часот се случи експлозија која засекогаш го промени светот…
Историјата на атомската бомба
Атомска бомба е оружје на масовно уништување кое користи нуклеарна енергија за да создаде експлозија со огромна моќ. Првата атомска бомба беше развиена за време на Втората светска војна во проектот „Манхетн“, кој вклучуваше научници од различни земји, а резултираше со две атомски бомби кои беа фрлени на Јапонија во 1945 година: една на Хирошима (6 август) и една на Нагасаки (9 август).
Првата атомска бомба, фрлена на Хирошима на 6 август 1945 година, имала катастрофални последици и ја променила историјата на војните и меѓународните односи. Последиците од употребата на атомска бомба биле како во физичка, така и во морална смисла, оставајќи долгогодишни трауми и влијанија на глобално ниво.
Проектот „Манхетн“ (анг. Manhattan Project) бил таен истражувачки и развојен проект на Соединетите Американски Држави, кој започнал во 1942 година и завршил во 1945 година, со цел да се развие атомска бомба за време на Втората светска војна. Проектот бил воден од Соединетите Американски Држави, но во него учествувале и Велика Британија и Канада.
Главниот мотив за започнување на проектот бил стравот дека Нацистичка Германија ќе развие атомско оружје прва. Со цел да се спречи ова, САД започнале брза и тајна програма за истражување на нуклеарната физика и развој на оружје. Проектот го добил своето име од Манхетн, делот од Њујорк каде се наоѓала главната канцеларија на проектот.
Главната лабораторија била сместена во Лос Аламос, Нови Мексико, каде се работело на самиот дизајн на бомбата. Дополнителни истражувања се спроведувале на други локации, како во Лос Аламос и Окридж, Тенеси. Во проектот учествувале голем број истакнати научници, вклучувајќи ги Роберт Опенхајмер (научниот директор), Енрико Ферми, Лајонел Трусман и многу други. Опенхајмер понекогаш се нарекува „татко на атомската бомба”. Првиот успешен тест на атомска бомба, наречен „Тринити“, бил изведен на 16 јули 1945 година во пустината на Нови Мексико. Бомбата која беше тестирана беше базирана на принципите на нуклеарната фисија, со користење на ураниум и плутониум. Во август 1945 година, проектот „Манхетн“ резултираше со развој на две атомски бомби:
„Литл Бој“: бомба со ураниум, фрлена на Хирошима на 6 август 1945 година.
„Фат Мена“: бомба со плутониум, фрлена на Нагасаки на 9 август 1945 година.
Последиците од употребата на атомска бомба биле како во физичка, така и во морална смисла, оставајќи долгогодишни трауми и влијанија на глобално ниво
Експлозијата на Хирошима била огромна и создаде експлозивна сила од околу 15 килотони TNT, што резултирало во уништување на големи делови од градот. Во моментот на експлозијата, температурата била толку висока што сè во близина на епицентарот било претворено во прашина.
Во Хирошима биле убиени околу 70.000-80.000 луѓе веднаш по експлозијата. Преживеаните биле изложени на силна топлина и интензивно зрачење. Експлозијата ослободила големи количини нуклеарна радијација, што довело до сериозни здравствени проблеми и смртни случаи. Преживеаните, познати како хибакуша, ги доживеале последиците од радијацијата, вклучувајќи:
Рак (особено рак на штитната жлезда, белите дробови и леукемија),
Генетски мутации,
Трудови и репродуктивни проблеми кај идните генерации.
Исто така, во годините по нападите, бројот на смртни случаи се зголемил поради болести и инфекции предизвикани од радијацијата. Покрај ова Градот Хирошима бил скоро потполно уништен, а голем дел од инфраструктурата, како болници, училишта и домови, биле разрушени.
Транспортот и снабдувањето со храна биле прекинати, а преживеаните биле принудени да се борат за основни потреби, како вода, храна и медицинска помош. Социјалните последици биле огромни, со стотици илјади луѓе кои останале без домови и многумина кои се соочувале со психолошки трауми поради ужасните сцени на уништување и смрт.
Првата атомска бомба не само што довела до уништување на Хирошима и Нагасаки, туку оставила длабоки рани на глобално ниво. Нејзините последици се видливи и денес, во политичките, здравствените, моралните и еколошките контексти. Нападите со атомски бомби ја отвориле дебатата за етичноста на нуклеарното оружје и потребата од глобално разоружување
Првата употреба на атомска бомба ги променила воените и политичките стратегии. Воените лидери и научниците биле поделени во мислењата околу моралноста на употребата на такво оружје. По нападот, започнале глобалните напори за разоружување, со меѓународни договори како Договорот за неширење на нуклеарни оружја (NPT), како и повици за елиминација на нуклеарните арсенали. Нападите на Хирошима и Нагасаки го поставиле моралот и етиката на употребата на атомско оружје како главна тема во меѓународните дискусии.
Сепак, на светката геополитичка сцена, Проектот „Манхетн“ и развојот на атомските бомби ги променија глобалните политички и воени рамки, оставајќи долгогодишни последици во историјата. Употребата на атомска бомба ставила крај на Втората светска војна, но истовремено отворила нова ера на нуклеарно вооружување. Брзо започнала студената војна меѓу САД и Советскиот Сојуз, кој започнал да развива сопствени нуклеарни оружја. Првата атомска бомба го поттикнала и новото натпреварување за наоружување и истражувања во областа на нуклеарните оружја во децениите што следеле.
Атомско наоружување денес останува една од најголемите глобални закани за мирот и стабилноста. Иако на крајот на Втората светска војна, после нападите на Хирошима и Нагасаки, постоеле напори за глобално разоружување, нуклеарното наоружување и денес има голема улога во меѓународните односи и војните стратегии и претставува голема закана за глобалната безбедност. И покрај напорите за намалување на арсеналите и спречување на ширењето, ризикот од нуклеарна конфронтација, тероризам или несреќа продолжува да биде актуелен. Разоружувањето и контрола на нуклеарното оружје остануваат критични за создавање на побезбеден свет. Денес, неколку земји поседуваат нуклеарно оружје. Овие земји се делат на две главни групи:
Постојани нуклеарни сили (P5): Земји кои се признати како нуклеарни сили според Договорот за неширење на нуклеарни оружја (NPT). Овие земји се: САД, Русија, Кина, Велика Британија,Франција и ненуклеарни сили како Индија, Пакистан и Израел, не се потпишале на NPT, но имаат развиено свои нуклеарни арсенали. Северна Кореја, исто така, е позната по развојот на своето нуклеарно оружје, иако има изолирана позиција во меѓународните односи.
Според проценките на независни организации, во светот има околу 13.000 нуклеарни боеви глави, од кои најголемиот дел се во посед на САД и Русија. Овие земји имаат околу 90% од вкупниот нуклеарен арсенал. Пример: САД имаат околу 5.000 нуклеарни боеви глави (вклучувајќи резерви),Русија има сличен број, околу 6.000 боеви глави. Остатокот е распределен меѓу други земји со нуклеарно оружје, како Кина, Велика Британија и Франција.
Многу земји денес работат на модернизација на своите нуклеарни сили, вклучувајќи нови ракетни системи, хиперсонични ракети, и нови видови на боеви глави кои се помалку подложни на откривање и пресретнување. Земјите се обидуваат да развијат такви технологии кои ќе бидат поефикасни, помалку подложни на напади и со поголем домет. Пример за тоа се стратегиите за ограничено нуклеарно оружје и хибридни оружја.
И покрај значителните напори за нуклеарно разоружување, на глобално ниво се уште постојат бројни предизвици:
Договорот за неширење на нуклеарни оружја (NPT): Овој договор, кој има за цел да спречи ширење на нуклеарно оружје, е важен инструмент за контрола, но не се спроведува целосно. Некои земји не го потпишале, а други го прекршуваат договорот.
Договори за намалување на наоружувањето (START): Русија и САД постигнале неколку договори за намалување на нуклеарните арсенали, но останува прашањето дали овие договори се доволни за намалување на глобалниот ризик. Земји како Северна Кореја и Иран се предмет на меѓународни санкции и дипломатски притисоци за да ги запрет своите нуклеарни програми.
И покрај постоењето на глобални договори, се јавува тренд на нови нуклеарни тестови и развој на нови оружја, што доведува до нови напнатости, особено меѓу САД, Русија и Кина. Постои закана од можни терористички напади кои би можеле да користат нуклеарно оружје, како и ризикот од недржавни актери кои се обидуваат да дојдат до нуклеарни материјали. Меѓународните односи во некои региони (како Индо-пацифичкиот регион, Блискиот исток и Корејскиот полуостров) продолжуваат да бидат напнати, а употребата на нуклеарно оружје се смета за можност во случаи на големи воени конфликти.
Дополнително, војната во Украина и нејзините неконтролирани последици, вклучувајќи ја нуклеарната криза, ја зголемија глобалната напнатост и направија нуклеарниот ризик да биде актуелен повеќе од било кога до сега. Војната која започната на 24 февруари 2022 година, кога Русија ја нападна Украина, постави сериозни предизвици за меѓународната безбедност и предизвика глобална економска, политичка и воена криза.
Во текот на конфликтот, Русија неколкупати покажа закани за употреба на нуклеарно оружје, што го зголеми глобалниот страв од нуклеарна ескалација. Рускиот претседател Владимир Путин, како и други високи руски официјални лица, се заканувале со употреба на нуклеарни оружја како средство за одвраќање на вмешување на други земји, како и во случај на загрозување на руската територијална интегритетност.
Во март 2022 година, по воведувањето на западни санкции и поддршката на Украина од страна на НАТО, Путин го стави рускиот нуклеарен арсенал во повишена готовност и ја предупреди меѓународната јавност дека не се повлекува од употреба на нуклеарно оружје ако дојде до ескалација на конфликтот.
Да не ги заборавиме и нуклеарните објекти во Украина и ризикот од несреќа.
Чернобилската нуклеарна електрана во Украина, која беше окупирана од руски сили во почетокот на март 2022, создаде сериозни ризици за глобалната безбедност. Иако не дојде до непосредна катастрофа, контрола над такви објекти, како и можноста за погрешни проценки или вметнување во воени операции, предизвикаа глобални загрижености за безбедноста на нуклеарните материјали.
На Запорожката нуклеарна електрана, која е најголемата нуклеарна електрана во Европа, беа пријавени повеќе инциденти и напади, што ги возбуди меѓународните организации како Меѓународната агенција за атомска енергија (IAEA). Иако не беше создадена директна нуклеарна катастрофа, нападите на овие објекти ја нагласуваат кревкоста на нуклеарните безбедносни системи во време на вооружени конфликти.
Војната во Украина, заедно со поголемата глобална тензија помеѓу НАТО и Русија, ја поттикна забрзаната дискусија за можноста од нуклеарна конфронтација. Секоја ескалација на конфликтот може да доведе до несреќни ситуации во кои се користат нуклеарни средства, особено ако некоја страна смета дека постои непосредна закана за својот опстанок.
Меѓународната заедница, вклучувајќи ги Обединетите нации и Меѓународната агенција за атомска енергија (IAEA), постојано работат на поддршка на дипломатски решенија за избегнување на нуклеарни конфликти. Иако дипломатските напори не успеале да ја спречатат ескалацијата на конфликтот, многу земји продолжуваат да ја истакнуваат важноста на контролата на нуклеарните оружја и разоружувањето. Важен момент во оваа криза беше и НАТО-овата позиција дека ќе спречи директен напад од Русија, но и дека нема да се вклучи во нуклеарна ескалација. Пораките за одвраќање и дипломатија остануваат важни за намалување на шансите за нуклеарен конфликт.
Доколку се случи, Нуклеарната војна ќе има катастрофални последици не само за земјите во конфликт, туку и за целата планета. Глобално затоплување, радиоактивни дождови, масовни жртви, и екстремни еколошки катастрофи се само дел од последиците. Влијанието врз глобалната економија и глобалната храна ќе биде катастрофално, бидејќи нуклеарната зима би довела до пад на температурите и неуспех на земјоделските култури, што ќе резултира со глад на глобално ниво.
Војната во Украина ја потенцира реалната закана од нуклеарна ескалација и ги потсетува сите на ризиците поврзани со употребата на нуклеарно оружје. Меѓународната заедница мора да продолжи да работи на дипломатски решенија, контрола на наоружување и создавање на механизми за деескалација за да се спречи нуклеарен конфликт.
