Трн: Од кога датираат бадникарските обичаи во нашата традиција?
Александар: Отсекогаш.
Прославата, односно одбележувањето на некоја точка во времето, која се смета за почеток на нов циклус е логичен и прастар одговор на човекот на самата цикличност на природата и на кругот на постојана смрт и раѓање.
Бадникот е само еден од таквите прастари сезонско – ориентациони прослави и не може да се издвои како посебен празник, без да се поврзе со Коледето, Божик, Василица и Богојавление, а најточно е да се поврзе со сите празници од зимскиот солстициум.
Карактерот на бадникот може да се бара во култот на предците и на волкот и култот на сонцето и може да се смести во поширокиот индоевропски контекст, а со тоа и во коплексот на прослави во центарот на зимскиот солстициум, кои се познати на Балканскиот, Малоазискиот и Апенинскиот полуостров во повеќе форми. Еве некои од нив, чии елементи можеме да ги препознаеме и во коледарско – бадникарските обичаи, како празници на преминот од еден – во друг период, односно година:
• Менади (Грција): идолопоклоничките на Диониз трчале со еленски кожи, бршлен и маски, јаделе сирово месо од животни;
• Луперкалии (Италија): Се одржувале во февруари во пештерата Луперкал на палатинскиот брег (песот е култно животно), се користат кожи, маскирање и мачкање со крв;
• Роденденот на Митра (25 – ти декември): Во IV век усвоен како „Божик” од страна на црквата;
• Сатурналии (Рим): Се славеле на 17 – ти декември во чест на богот Сатурн, а основна идеја е Age livertáte decémbri útere – “Искористи ја декемвриската слобода”. Празникот на Сатурналиите во декември секоја година е посветен на праиталското божество Сатурн, кое во Стара Грција е славен како Крон – Сатурн;
• Кронии (Грција): Во чест на врховниот бог во Грција – Крон, кој е таткото на Зевс, Хад и Посејдон.
• Тезмофории и Симпозиуми се комплексни прослави, со присуство на Богот на трпезата. Тројството е негова основна карактеристика (египетска мода) што значи дека 3 дена се слави (како “Тримерите” кај нас: “Трио Мерес” = три дена).
Гозбата се нарекува Simposia (“скапа пијанка”). Церемонијата на свет обед, што подразбира „присуство на Бог“ е опишана е и во Одисејата.
Тезмофориите – ги практикувале мажените атињанки во чест на божицата Деметра. Претходно се практикувал пост („нестеја“ – на грчки), со сексуална апстиненција. На самиот празник се принесуваат жртви (во каши и сирења), јаделе калинки, се шибале со зелени гранчиња и со себе имале фигури со фалусоиден облик. Сето тоа било проследено со шеги. Кај нас има остаток на тие тезмофории во изразот “бабина трпеза”, но и во василичарските обичаи од типот „маскирани поворки“, кои (во некои делови на Македонија) се одвиваат и на Коледе и во оригинална форма се со ласцивна драматургија, со користење на „мрсни“ песни, што потполно одговара на некогашната прослава на роденденот на Митра – божица на плодноста, кога после пушење отровни, но термолабилни печурки, луѓето 3 дена биле во ритуален транс.
- Заедничкото обедување, во Стара Грција, на “света маса,” се нарекувало „параситео“. Граѓаните се одбирале со коцка и тие добивале свештеничка титула „паразити“ – што тогаш била почесна титула. Многу не е менето, нели?
Во штурите претстави на словенската митологија имаме претстава за „навјите денови“, на кои центар е „великата ноќ“ или „коледе“, кога маскирани поворки коледари, кои ги претставуваат нашите предци, ги обиколуваат селата по територијален принцип (не одат во други села, па дури и се тепаат до смрт поворките, кои би се сретнале некаде), а се велело дека нив ги испраќа богот Велес. Тие оделе по куќи и барале дарови. Луѓето верувале дека тие дарови во храна се храна и за нивние мртви, на оној свет (како што и ден – денес веруваме дека храна оставена на гробот е наменета за нашите мртви). Овие коледари, согласно прастарите верувања, кои се запишани одамна, се приказ на мртвите луѓе – чувари на стадата на Велес (или Волос), односно на словенскиот рај (Виреј), кој се наоѓа во корењата на огромен даб, каде е Велес (или Волос) господар и таму владее вечна пролет, додека на земјата, плодноста ја носи Јарило, кој во зима е во Вирејот, а напролет се качува на земја. Колку овие старословенски претстави личат на сегашните обредни дејствија, секој – сам нека процени.
Коледето и Бадникот се нераскинливо поврзани и теориски гледано одговараат на опозицијата „природа – дом“, каде со коледето се покажува токму тоа, кој е ритуален центар на Бадникот. Тука се случува размената помеѓу домот и природата (каде се сместени и предците и мртвите и силата на цикличноста и реинкарнацијата – согласно праиндоевропските верувања). Тоа најдобро се гледа низ обичаите, каде надвор од куќата се остава храна за волкот или „богот“ (во оформа на волк), односно, се поставува „трпеза за Господ“ во дворот, како што се очекува Бог да дојде и во куќата да обедува (затоа и не се крева бадниковата трпеза). Веројатно, тука не се работи за „ист Бог“. Таква е и поставеноста на коледето, спрема бадникот, со опозиција на местото за обредни дејствија: „надвор – внатре“ или „природа и дом“.
Ритуалната ситуација, односно атмосфера се создава и со означување на таквиот зимски период како „опасен“, посебен или социјално нерегулиран период, посебно заради тоа што во такви периоди, „тука со нас“ се и нашите предци. На овие периоди и тоа редовно, им претходи пост. Со самото примање на Христијанството, сме го примиле и поимот за „Некрстени денови“, макар што тие и претходно постојат како „опасен период“ и започнувале и завршувале во разни периоди – зависно поднебјето.
Кај нас така се нарекуваат 12 денови од Божик до богојавление. Тие се нарекуваат и “миросани”, нечисти, “некрстени”, “леунски води”, “лунки води”. Се мисли дека во тие денови голема активност развиваат демонските и нечисти суштества. Во некрстени денови не се ткае, не се работи ништо со волна (заради волци да не напаѓаат стока и луѓе).
Понекаде кај нас ги нарекуваат “Пугани дни” или „ристови“, заради тоа што Христос во тоа време бил некрстен, па, ѓаволите се мачеле да го излажат да не се крсти и да не се исполни со волјата Господова.
За староста на култните елементи говори и одвивањето на сечењето на бадникот (словенскиот пантеон е замислен како огромен даб), каде домаќинот му се извинува на дрвото дека го сече, што е јасен траг на анимизам, како и фактот дека церемонијал мајстор и центар на култот е домаќинот, а не специјализирано свештено лице, што укажува на голема старост на овие култни елементи, кои имаат врвно симболичко – естетско значење и веројатно се настанати во многу пресните фази на замена на матрилокалноста со патријархат, посебно заради тоа што се скоро сите култни дејствија од култот на животните, земјата и природата, а со тоа се матријархални.
Трн: Колку се нашите бадникарски обичаи автентични, а колку се дел од поширокиот балкански или европски културен контекст?
Александар: Скоро и да не постои нешто „автентично“ во обичаите и скоро секогаш се тие синкретска сума на историјата, минатите форми на верување во „оноземното“, на магиски принципи и дифузијата на акултурирани културни елементи од еден – во друг културен комплекс. Акултурација значи дека секој надворешен елемент една култура го „обработува“ и го става во својот културен арсенал, за да го направи свој.
Словените се доселуваат на Балканот со своја сопствена култура од племенски вид, со своја развиена религија и сопствен магиски систем, кој е извонредно сличен со другите култури (магијата е постара од религијата и припаѓа на пред – етничката историја на прото народите во Европа и Азија).
Нормално, овде на Балканот оваа словенска култура поприма елементи од староседелците, а сите пак заедно трпат влијанија од организираната вера (Христијанство и Ислам). Иако староседелците веќе го примиле Христијанството, во тоа време сеуште паганските верувања носат примат, па доселените Словенски племиња имаат контакт со оваа сеуште жива многубожечка култура. Многу од ликовите и верувањата Христијанството ги христијанизира, задржувајќи многу атрибути и функции на поранешните богови, припишувајќи им ги на светци (повторно имаме многубожечки пантеон, само што наместо многу богови, имаме еден бог и многу светци).
Потеклото на коледето можеме да го бараме во сточарската основа на митолошките претстави на поширокото медитеранско опкружување, каде постоеле верувања дека врховниот бог, во лик на чобанин ги посетува домовите на пастирите. Неговиот териоморфен облик е волкот, па потоа и песот (поистоветување).
Коледето му припаѓа на скитско – сарматската традиција.
Се мисли дека овој обичај е (во комплетирана идеациско – обредна форма) воспостановен во времето на матријархалното родовско општество, каде женидбените врски оделе по две брачни класи, а сродството се одредува спрема близината на личноста спрема главниот женски предок. Местото на формирање (се мисли) дека е Kавказ. За ова говорат и “коледарските гробови”, кои се најконцентрирани таму.
Елементите на култот на мртвите и култот на предците укажуваат на родовското потекло на овој обичај. Заради тоа имаме и детско, женско и машко коледе.
Трн: Колку се бадникарските обичаи дел од христијанските верувања и колку пагански елементи има во нив?
Александар: Празникот е пагански со слаба христијанска скрама, но тоа не пречи празникот да биде христијански, затоа што народот не се занимава со наука, туку со практикување, без да има било каква свест за причините. Тоа оди по принципот „тоа чини да се прави“, „тоа не чини да се прави“. Христијанството само пробува да најде објаснување и функција на обичаите, односно да ја замени идеациската основа на обичаите со квази – христијански објаснувања (во стилот: „коледе“ настанало од „колење“, кога Август… Ирод… колел првородени, па колење, колење, колење и ОП – Коледе), кои се на границата на хумор.
Скоро и да нема еминентно христијански елементи во бадникарските обичаи, а библиската митологија за Христовото раѓање е накалемена подоцна – осмислено и организирано од црквата, по старите воспоставени правила на паганските богови, демони, лари, како и на дејствијата, да им дава некаков светец, кој ги задржува атрибутите на поранешниот бог, како и објаснувања заради што нештата се прават.
Бадниковите обичаи не можат да се одделат од коледарските, по христијанските верувања. Не е од скоро и црквата го воведува мошне рано, за да се најави светлиот празник на Христовото раѓање. Имено, добро знаеме за настаните пред и за Христовото раѓање, па таа „драма“ се прераскажува на многу начини, токму пред Божик, за да се најави радосниот настан. Заради фактот што Христос е роден во пештера (spileon), уште од V век започнува да се изработуваат преносни макети на пештера, со композицијата од ликови на „магите“ (тројцата кралеви, кои тргнале по ѕвездата Деница, за да го најдат местото на рожеството Христово), Марија, Св. Јован, како и претстава на „јасли“ за стока, со присутни домашни животни. Таа „драма“ има повеќе форми на прикажување, но се движи во канонските рамки: паѓањето, поклонувањето на пастирите и кралевите („мудреци“ – во некои варијанти), помазувањето на новородениот Исус, гневот и смртта на Ирод и сл.
Понекаде таа се изведува на прометни места (кафеани, плоштади, средсело…), пред црквите, а понекаде се одвива во поворка, која носи обележја на тој настан, како што се давидовата ѕвезда, макета на украсено бротче, преносно сандаче со 3 затворени и една отворена страна, за да се гледаат рождествените композиции. Се пееле и пригодни песни, со пентатонална изведба, а имаме и хорско пеење, по овој повод.
Овие начини на христијанска прослава сега се посебно присутни во средини со градска традиција и свест (Охрид, Битола, Крушево, Струга, Скопје) и биле познати и како „Божични“ и како Коледни прослави и како „Вертеп“ (значи „ѕвезда“) и како Бадникови прослави, литии, опходи па дури и како „Дева“, единствено останата во Крушево, а има и трагови (без прослава) во Струга. Овие драматуршки подготвени прослави многу бргу продреле во Русија, Украина, Белорусија, Полска, а потоа и во Македонија, Бугарија, Србија, Хрватска, но се „западен“ импорт.
Вертепот (многу слично со обичајот „Дева“ во Крушево) го изведувале деца, а макетата (и неа ја нарекувале „вертеп“ и била композиција во кутија, однатре обложена со слама и со изведени композиции – кои ги опишавме) ја носат и ставаат на очевид на верниците, а неретко ја има и давидовата ѕвезда – приказ на Витлеемската ѕвезда, која ја ставале на долг стап (ѕвездата Деница или Сириус, која исто кај нас ја нарекувале „вертеп“). На истото место се изведува и драматуршка изведба на космогонска претстава за настанокот на светот, како и драмски прикази од раѓањето Христос, со дијалози, костимографија, поделба на улогите, посебно на трите кралеви („маги“) и сл. Како и да е, овие прослави го најавуват раѓањето Христово, содржи елементи на опход и „полазување“ на домовите на сограѓаните, проследено со дарување и давање пари, кои се собираат во специјални кутии, кои имаат и ритуален клуч за отклучување.
Во Крушево овој обичај се нарекува „Дева“ и се изведува (сега) организирано, со истиот карактер за најавувањето на Христовото рождество. И порано и сега го изведуваат машки деца (ученици), а порано и постари граѓани. Младите порано носеле витлеемска шестокрака црвена ѕвезда, ја пеле песната „Дева, Дева“ и оделе во опход на куќите во Крушево, каде ги даруваат и им даваат пари. Денес тие пари се наменети за првороденото дете после „Дева“. Имено, денес, на плоштадот во Крушево се прави макета на рождествената пештера, со приказ на јагне и другите канонски ликови, а увежбан детски хор пее црковни песни. Ова организирано славење е воведено пред десетина години, „според древен обичај“, како што самите велат, чии носители биле крушевските Власи. Како и некогаш, денес во Крушево се одржува и „Божиќен базар“. Овие објаснувања се повеќе од сомнителни и зад организацијата, без сомнеж, стои нашата Црква, за да го христијанизира коледете, кое е „рак рана“ на христијанството, затоа што во него (во оригинална форма) не постојат никакви траги на најавата на Христовото рождество.
Овој обичај во Крушево дошол заради системот на сточарење, кој се нарекува „издиг“ и се состои од напасување на стоката на високите планини во лето, со постојано движење на стоката, кое завршувало дури во денешна Босна и Дубровник, каде се тргувало. Овој систем бара висока мобилност и патување, со размена на сточарските за други стоки (трговија), како и систем на катуни, каде имаме присуство на различни етноси. Така, Крушевчани уште многу одамна можеле да ги видат овие обичаи кај Дубровчаните и кај другите народи при своето стопанисување, но и при трговијата со сточарски производи и месо, што овозможува примање на културни одлики и од други места.
Како и да е, овој обичај е денес ревитализиран, во современа форма, каде се застапени елементи и на туристичка културна понуда.
Трн: Какво значење има Бадниковото дрво и неговото палење?
Александар: Значењето е секогаш социјално и на ниво на модел на однесување и скоро никогаш нема развиена свест заради што нештото се прави. Едноставно, луѓето се однесуваат обредно, со наследување модел на однесување, кој може да се менува, обогатува или осиромашува и зависи од социјалниот контекст (од „духот на времето“). Затоа, бадник е она што народот сака да биде.
Погоре е веќе споменат словенскиот пантеон и како бил замислуван и тука дабот директно е даден како атрибут на Перун, а истото важи и за секирата (со која се сече бадникот), која е ритуален предмет на бадниковата вечер, но тоа никој јасно (освен во науката) не го знае и нема влијание на обредноста. Луѓето знаат дека ова го правеле и нивните предци и „чини да се прави“, а многу Македонци, ова го сметаат за христијански обред.
Но, дабот е сигнификант на многу нешта, во многу, култури и не е сето тоа едноставно.
- Дабот е многу битен во словенската митологија, заради тоа што го персонифицира богот Перун или Лесник (цел словенски пантеон е замислен во форма на даб). Но, уште попрактично и индикативно, со дабови гранчиња коледарите ги подудирале домаќините и мавале со него низ куќи (за плодност). Понекаде коледарите носат гранки од некои “здрави” дрвја (како на пример цер – во Србија). Од дрвото, домаќинот и домаќинката кинат гранчиња и ги оставаат во куќата. Тука имаме аграрна магија.
- „бадник“ или „бадникојца“ – најчесто е дабово дрво. Во минатото бадникот се сечел рано наутро, со ритуал за заминување во шумата. Бадникот е симбол на добро здравје и на бериќет во куќата. Наречено е различно во зависност од локалното подрачје: бадник, будник, б’дник, бадникоица. Бадниковото дрво можело да биде од даб, цер, крушка, смрека и црница. Исто така за бадник може да се земе и бука, леска, глог (култ на мртвите), клека.
Домаќинот во гората го сечел бадникот, најчесто заедно со синовите.
Бадникот се сече на ритуален начин, со претходно извинување што го сечат, а потоа на коренот и остатоците се остава жито, а понекаде се потура и со вино (христијанизиран обичај, на анимистички премиси).
Постои цела серија ограничувања и правила на сечење, објаснување заради што го сечат, носење на бадникот дома, оставање во дворот – пред да го внесат дома, кој сече, кој носи, кој внесува, како се третира на огништето, како и заради што се потура со жито, кој и заради што „го џара“ огнот за да фрли многу искри, какви домашни обреди се прават со запаленото дрво, јагленчиња, како се гасне, како се чува за многу прилики од земјоделски до етномедицински, кога, како и со кои говорни формули се закопува во земја, како и заради што со него се тепа и блосои и во кои прилики се пали дел од бадникот, за кои празници се користат деланки и гламни од бадникот, како се употребува за превенција од болести, како се третира стоката со бадникот…. Со тоа гледаме дека бадникот е еден од најрегулираните предмети на обожување, што значи дека има извонредно високо значење во словенската митологија.
Првата деланка од бадникот се закопува во нивата. На некои места се сечат 3 бадници, а некаде онолку бадници – колку што има машки деца. Бадникот се прска и со вода и се свети со жито. Некаде се сече со ракавици на рацете и опасно е бадникот да го допреш со голи раце. При внесувањето во домот, бадникот се завиткува во ткаенината за месење (покривање на месените лебови), со што се гледа врската на бадникот и житниот демон.
Во некои Скопски села, на коледе се „кинела шума“ од дрвото и се фрлала на покривот од куќата, за да се силела и куќата како што тоа го прави врвот на дрвото (тоа е имитативна магија). Во некои краишта домаќинката го превзема од домаќинот, од прагот на куќата, го благословувала бадникот и го оставала на средина од собата (матрилокален сурвивал). Пред самата вечера домаќинот го прекрстувал дрвото на крст до три пати и домаќинката го посипувала со жито и со вино. Сето ова го преставува влегувањето на божеството, Дедо Божиќ, кое требало да внесе во куќата среќа и бериќет.
Во врска со палењето на дрвото Бадник и воопшто со коледарскиот огин, во науката постојат главно две теории: соларната која се заснива врз принципот на имитативната магија, која има цел да го имитира големиот извор на енергија од небото и да обезбеди доволно светлина и топлина за луѓето, но и за стоката и за билките. Некогашниот човек верувал дека на изнемоштеното сонце кое во овој период од годината најмалку е видливо на небото и неговото дејство е со најмал интензитет може да му се помогне со силни огнови од земјата. Според другата исцелителна или очистувачка теорија, пак огновите не се во врска со сонцето туку со верувањето дека со нив можат да се изгорат сите штетни влијанија, било тие да се од природен или од демонски карактер (болви, вошки, змии, но и болести, вештици, караконџули и сл.). Но, ова се само теориски концепти. Важно е да се знае дека жртвите во чад се одлика на патријархарното општество, а жртвите во крв се матријархална ознака, па од ритуалите се гледа и покрај остатоците од матрилокалноста, обичајот е патријархален (некаков премин од сметање на сродството по мајката, во патријархален комплекс).
Други елементи на бадниковото дрво се: Оставање од бадникот за да потпалат огин идната година, закопување на бадникот во полето, користење за „преземање млеко“ од комшиите, едно парче недогорена гламна секоја вечер од Божик до Богојавление се подгорува и се гаси со вино за зачувување од повреда на домашниот ситен добиток, чување на делови (иверки) од бадникот за разни намени, за обредите во други празници, за здравје и за магии и сл.
Трн: Зошто токму одредени јадења се подготвуваат за Бадник?
Аександар: Бадник паѓа во пости, односно, а веројатно постите се воспостановени спрема деновите на предците (како Коледе, бадник, Божик, богојавление…), како припрема за денот кога започнува новиот циклус. Околу „некрстените денови“ е објаснето по првото ваше прашање.
Бадниковите обичаи се дел од поширок комплекс новогодишни обичаи, во кои „учествуваат“ и нашите предци, па затоа се јадат „мртовечки јадења“. Тие овде „доаѓаат“ во периодот на зимските месеци (месеци кога природата е „мртва“), за да помогнат во повторното општо раѓање и доаѓањето на пролетта. Додека се тука, тие можат да бидат на ореови дрва („сеновито дрво“), во пците, волците, добитокот, но доаѓаат и по куќи (секој во својата), за да ја пренесат својата демонска сила на потомството, но и на посевите, природата, стоката. Тоа е јасен траг на старите верувања дека нив ги испраќа Велес од корените на дабовото дрво, за да помогнат во плодењето или обновата на природата, која му е препуштена на Јарило – како специјализиран бог, па е тука митската логика нарушена. Останува дека старите народи верувале дека овие обичаи се за пурификација на „грешниците“, пред да влезат во новиот циклус (пурификациона теорија). Навистина, зајакнувањето на пурификационата функција е зајакната со христијанството, кое во најголем дел се состои од константна и обредна самопурификација.
Во рамки на самите пости, од јадењата, кои се готват и користат можеме да ја издвоиме светиниколската сарма, која порано се правела и за бадник, но најчесто се остава од сармата од семејната слава Св. Никола, за да се изеде за бадник. Тие асоцираат на врската на грчкиот епископ Никола, кој го идентификуваат во Европа и светот како Дедо Мраз. Во Грција постојат многу слични триаголно завиткани сарми од лозов лист, наполнети со фил од ориз, како и кај нас, со таа разлика, што кај нас се користи сторен расол и црвена пипер и токму се нарекуваат „грчки сарми“.
Со самите јадења нераскинливо е поврзано обредното однесување и тие одат во комплет.
Само одредени јадења можат да се јадат на Бадник и тоа се обредните бадникови лебови, (кравајчето со пара или без, нашаран леб, зелник, зељаник, мазник, бакрданик, погача, пресна погача, кравајче, “вечерник” со маја од наут, “кукленце” или “пупенце” за женските деца) варена пченица (како за блудец), питулици, посна сарма, грав, компири, риба, зелник, овошје, тиква, вино, ошав, костени, ореви, суви сливи, смокви, бадеми.
Месивото го меси најстарата домаќинка утрото рано уште пред да дојдат коледарите. Се прави од пресно тесто. Ова лепче го печеле во пепел, за разлика од другите обредни лебови кои се печеле во црепна, лебна печка или шпоре.
Три обредни леба што се среќаваат на терените на Македонија, кои се задолжителни за време на Бадниковата вечера, се кравајчето со пара (или без), нашаран леб и зелник.
Парата се става во грне или чаша со вино, од која пиеле сите во семејството за да се пренесе и на нив среќата. Парата ја давале на домаќинот на куќата и за тоа среќниот добитник добивал подароци.
Во Прилеп секој си ја чува парата до следната година кај себе и нема други обредни однесувања во врска со тоа. Тој обичај на „одбирање најсреќен во семејството“ е во врска со житниот демон, кој одлучува на кого е среќата. Објаснувањето е исто и за богојавленскиот колач и за коцкањето на водици.
Се верува и дека парата (металот) го чува колачот.
Понекогаш се ставало и зрно грав наместо пара.
Суштински гледано, ставањето на паричка, за да се одреди среќникот е констатиран и запишан обичај, кој се правел на богојавление и тоа низ цела Европа, а најмногу на римскиот лимес (границата на Дунав – посебно). Во Франција ваков обичај се нарекува „крал на денот“ или „смешен крал“, а го имаат скоро сите европејци.
• Зелникот се прави различно: со праз, зелка, кромид, со варен ориз… Во некои места, парата ја ставале во зелникот.
• Обреден леб: Бадник,Б’дник, (Срумичко), Шарен леб, (Кривопаланечко), Трло, (Велешко и Радовишко), Гумно (Долно вардарско, Гевгелиско), Вечерник (Скопско, Велешко), Колак (Радовишко)… Се прави од киснато тесто, а порано го правеле со маја наутлија. На него се присутни форми во вид на куче, овца и јагниња, ѕевгар, пченица, ‘рж, пченка, лозје, орач, овчар, и други форми слични едни на други. Лебовите се кршат а на се сечат.
Лебот се меси со “неначната вода”, зафатена од извор пред изгрејсонце (домаќинката кришум излегува од дома за да налее вода од изворот).
Некаде, лебот го меси девојче од живи родители, домаќинката, па дури и домаќинот.Некаде се фрла метална паричка под шепурката од чешмата. Понекаде со водата земаат и песок од близу кладенецот или чешмата и ја мешаат со просото за кокошките). Лебот се шара со разни фигури.
Мазник: може да биде направен со ориз, лук, грав, зеље или зелка. Најбитни се “потпечените кори”, за мазникот да успее (не се прави со „купечки“). Кај нас (оние кои немаат шпоре на дрва) одат кај оние, кои имаат за да ги потпечат корите. Тие се сучат дома од бело брашно.
Се прават и други месива како Бакрданик, “среќка”, “масленица”, “мечкина повојница” (култ на мечката).
Се прави непарен број лепчиња, од кои се прави погачата, а во средината (порано) ставале дреново гранче (има паралела со грчката „василопита“).
Се работи за брашното во кој е сместен житниот демон од последниот клас, кој е ожнеан од нивата. по принципот на контагиозна магија, тој плоди и друго, а не само житото. Дел од зрната од последниот клас се чува и тие имаат магиска функција при сеењето.
Трн: Како оваа традиција еволуирала со текот на времето и што ја определува специфичната гастрономија на овој празник?
Александар: Мртовечките или посни јадења се отсекогаш присутни, дури и пред христијанството и се констатирани кај многу антички народи, каде има пишани споменици за тоа. Тоа ја одредува спецификата на храната на овој празник.
Во поглед на храната обичаите се мошне жилави и скоро и да не е констатирана измена и внес на елементи од други култури, посебно заради тоа што сите народи околу нас слават на ист начин, со мали варијации.
Сепак, храната еволуира, зависно од тоа што нуди пазарот, какви се државните и социјални односи, трговските патишта и развојот на трговијата и сл. Исто така, секогаш е во игра „што е во мода, а што не“ и тоа не е наш изум, па постојат и влијаниа од „странцки земји“. Така, понекогаш за бадник се правела и праз чорба со сливи, што е директен импорт од Франција (кога Наполеон го освоил хрватското приморје), преку влашкиот етнички стратум.
Во постарите записи од Македонија, за бадник се јаде многу туршија од каче и обредни лебови, за децата имало „благо кравајче“, а „емишот“ бил секогаш сезонски, ако можел да издржи толку долго. Во 19 – ти век се споменува дека имаме на бадниковата трпеза и импортни овошја, кои биле достапни само во градовите и само за побогатите.
Трн: Кое е значењето на пеењето бадникови песни и нивната улога во заедничкото празнување на заедницата?
Александар: На „Запад“ (католици и протестанти) имаат серија песни, кои се наменети за прославата на Бадник и Божик и тоа е веќе една комерцијална традиција, која е стара повеќе од 2 века. Кај нас тоа не е случај и бележиме пораст на домашните комерцијални музички напори од овој тип во последните 20 години, а претходно, во социјализмот не се негуваше креативно – световниот одговор на верската мисла и чувство, а „западниот“ стил се исмеваше како конзумерски, заостанат, манипулативен…па одбележувањето на верските празници ја немаше духовната сила на верата.
Друга карактеристика на македонските коледарски песни е дека имаат еротска и ласцивна содржина, што е во склад со карактерот на прославата, чие сиже не го поддржува христијанското славење, туку симболизираното плодење, поддршка на плодноста, магиско обезбедување на род за идната година, здравје, множење на стока, што јасно покажува дека се работи за аграрни магии, култ на предците, пурификација и автопурификација, етномедицина и сл. Фактот дека овие песни и кратки поговорки ги изведуваат маскирани поворки, кои се симболички нашите предци, кои во „некрстените“ денови дошле да помогнат во најтешките моменти на годината (зима) и дошле заедно да ја евоцираме цикличноста и обновата (новата година).
Заради тоа, мошне слабо нашиот етнос може да го разбере духот на западната божиќна треска, проследено со сладуњава музика. Ние пиеме секој ден и не мораме да чекаме празници, нели?
Првата и најславна божиќна песна е „Тивка ноќ“, за прв пат испеана на 24 декември 1818 година во црквата „Свети Никола“, во Обендорф во Австрија, напишана од отец Џозеф Мор и претворена во музика од Франц Ксавер Грубер. Сега оваа композиција ја има во 220 верзии.
Одтогаш се настанати десетици божиќни песни како „Last Christmas“, „All I Want for Christmas Is You“, „Driving Home For Christma“, „Thank God It’s Christmas“…
Кај нас оваа традиција скоро и да ја немаме, но сепак започна со албумот „Тања и пријателите ви пеат божиќни песни“, со 11 композиции (ја има и „Тивка ноќ“), па следеа неколку обиди на наши групи, но на Англиски јазик, продолжи со „Зимската молитва“ и последните десетина години бележиме пораст на прекрасно испеана црковна музика, од еминентни имиња од нашата музичка сцена, која е мошне адекватна замена за „западните божиќни композиции“, за нашиот сензибилизитет и поимање на значењето на овие празници. Некои музички автори, свештенството кај нас, но и етнолози и антрополози ја сметаат оваа класична „божиќна музика“ за неадекватна за нашето поднебје, која воопшто „не била во наш дух“.
Но, ова е преширока тема за ваков напис.
Трн: Што значи Бадник за заедницата која го слави?
Александар: Обичаите имале голем број функции, а секако една од нив е интегративната. Како семеен празник, на кој не се покануваат гости, бадниковата вечера, но и обичаите околу бадник, проследено со магиските верувања, завиткани во обланда од христијанство, имаат силна функција на обновување на семејните врски, чувството на припадност и убавото расположение при приготвувањето и набавувањето на храната и/или нејзините состојки, што сето заедно раѓа чувство на припадност на семејството, но не како индивидуален факт, туку како дел од стотици илјади семејства, кои го слават овој обичај и се повеќе се трудат барем надворешните елементи на прославата да бидат стандардизирани и препознатливи.
Порано самото собирање има силно магиски и верски карактер, затоа што тогаш се одвиваат обреди, кои се поврзани и со земјоделството и плодноста, со личната и семејна среќа, имало и „избор на најсреќен во семејстовто“, обезбедување етномедицински средства (гламни, иверки од бадник…), „обезбедување“ среќа таа година, со правилно одвивање на ритуалите, но имало и серија други финкции, како што се функциите на роднинска сигнификација кои се потребни во егзогамни роднински села, со роднинска номенклатура по машка линија, со силно влијание на правилата на авункулат (женидбени и имотно – правни правила) – како што сме живееле ние – тука на Балканот (барем до 18 век).
Вообичаено, обичаите секогаш ја следат социјалната позадина и не Бог регулира на земјата, туку земјата го замислува и интерпретира Бог – согласно своите социјални односи. Така, во Македонска верзија, Дева Марија е сестра на Св. Никола и Св. Јован (во роднинско село сите се роднини. Затоа и ден – денес се ословиуваме со „чичко“, „брате“, „сестро слатка“, „еј бе братучед“…), Св. Трифун ги реже лозјата (работи како секој друг селанец) и сл. Обичаите, во таквиот контекст имаат сосема различна функција од сегашниот и останата е само надворешната форма, како естетска сума на обредни дејствија, кои сепак, функционираат.
Имено функциите на обичаите и она што го правиме ретко се свесни и секогаш латентните функции се многу посилни од манифестните, затоа што, исто како што природата не дозволува свесно да оперираме со повеќе од 2% од нашите ментални капацитети и културата обезбедила свесното да не може да влијае врз механизмите на однесувањето. Звучи неверојатно, но ако анализираме што е „наше“, а што наследено и несвесно, ќе видиме дека секоја наша желба била проектирана од нашата култура и социумот.
Во тој контекст, повелете, па толкувајте.
Трн: Како технологијата и модерните текови влијаат врз бадникарските обичаи?
Александар: Многу!
Медиското и пренесувањето по социјалните медиуми на настаните, кои имаат јавен карактер, а се сосема во спротивност со традициските основи и духот на Бадникарската вечер (како семеен празник, кој се одвива во домот), ги испомеша Бадник и Коледе, внесе дух на квази – христијанство и придонесе за мошне невкусен надворешен изглед на обредите.
Најпрво, на Бадниковата вечер ѝ дадоа „кум“ или „кумови“, „патрони“, „донатори“ и други најневеројани прикази на човечка нескромност и помодарска забеганост, кои секој празник го користат за хранење на сопственото его и покажување на богатството и социјалниот статус. Но, тоа не чуди во општество каде врвна вредност е „да бидеш мудро копиле“, кое го избегнува законот , ја користи власта за криминал и се богати на маргините на законот („се снашол“, велат во народот). Бадник не содржи во било каква форма ниту кумови, ниту патрони, ниту јавни настани, ниту присуство на св ештени лица и секој треба да е во сопствениот дом на бадниковата вечер.
Гротескните претстави на попови, кои благословуваат пагански обичаи, ја рушат и онака слабата јавна естетика и измислуваат најневеројатни приказни за јустификација на сопствената неукост и суета, веќе се претворени во јавна вредност, а во тоа предњачат скопските моќници и „старите скопјани“ (попатно речено и маргинализирани), кои овој обичај го практикувале многу одамна, што е секако ноторна лага. Коледарските маалски огнови секогаш биле традиција, но не се „бадникарски“, туку „коледарски“, никој не ги светел, ниту благословувал и биле потполно во склад со вековната традиција на маалско собирање, кое е остаток од селските опходи, литии и огнови за пурификација.
Обидите овој обичај да го претворат во медиска и туристичка „мека“ се смешни и празни и сосема спротивни на духот, карактерот, социјалните и обредни функции на овие обичаи, а вмешателството на црквата е на граница на ерес.
Овие „скопски направениа“ не се еволуција на обичајот коледе од маалска во јавна манифестација, затоа што овде никаде не гледаме „народен собир“, туку е тој еминентно социјално ексклузивен, со мошне сомнителни јавни вредности, социјална компетиција, внесување елементи од други културни комплекси, ставање акцент на „давање“ и величање на „давателот“, што го потврдува општиот тренд на покажување на нејнезаслужните, најнедугавите и припростите.
Последици и јавни пораки: Еден куп и ниту една „за машала“.
Трн: Кој е најнеобичниот или малку познат бадникарски обичај што сте го истражувале или слушнале?
Александар: Иверчиња од бадникот, гламничиња и јагленчиња се чуваат за различни прилики, како „чудотворни“ и „лековити“ средства, но и за одвиваење на други обичаи низ годината. Тоа е еден од најдобрите показатели дека нашите народни обичаи се „поврзани во систем“, колку и да се трудела црквата да ги разбие како систем или комплекс.
Еве само една сликовита демонстрација за таквата поврзаност.
На Крстовден се јаделе подгреани колачиња од бадник, а децата чукале на прозорецот и велеле: “ела мецо да јадеме колачиња”. Истото се правело и на Василица, кога се шарала погача со шаралка од иверче од бадникот. На погачата имало 5 отисоци од шаралката, за на мечката „да ѝ се најде стопата“, да се види нејзиниот траг, односно да ја забележат навреме – ако дојде”.
Ова иверче (веќе контаминирано со житниот демон, преку тестото), заедно со дрен, шипка, слива („здрави дрва“) се спојуваат со непредена волна, со која бил накитен бадникот и сето се врзува со “ален” конец. Овие поведенија се во врска со култот на мечката, кој бил присутен преку традициската обредност на Св. Андрија, но и потоа, до василица, кога со ќотек и нажежување на пците со запалено дрво, се истеруваат назад во својот свет, да ги чуваат стадата на Волос. Како и да е, ова волнено свиоче често се користело за заштита од демони, од болест, посебно против болести од глаа (не се „душевни“ болести, оти тоа значело болести на стомак).
Трн: Дали ваквите специфични практики се сè уште присутни некаде на локално ниво?
Александар: Ова обредно поведение е веќе фрагментирано и остануваат само главните и видливи обредни елементи, а „ситните“ стануваат невидливи, па се губат. Овие обичаи беа под силен притисок на социјализмот како „верски“ или „простачки“, но и под будно влијание на црквата, која ги осудува или ги прифаќа и христијанизира.
Најстарите жители на Македонија овие елементи ги знаат, но „не инсистираат на нив“, како што порано било случај, па тие се губат неповратно или „повратно“, како ревиталилзирани. Порано тоа се правело по принципот „Чини така да се прави“ и „Не чини така да се прави“ (никој не прашува заради што).
Сепак, многу обичаи се ревитализираат, како заради отпочнување со јавно одбележување, така и заради социјална интервенција, што може да биде и добро и лошо, зависи од случај – до случај и кој ги води (за какви цели).
Овие практики и обредни предмети сеуште се среќаваат кај „специјалистите“, односно бајачките, кушачите, видарите, гледачките, тријачите… а за степенот на застапеност, би се изненадил секој, кој е „современ“.
Трн: Перун, или Велес? Кој е подоминантен денес?
Александар: Никој.
Кај нас е стариот словенски пантеон, како верски систем заборавен и го има во форма на „сурвивали“ (како на пример во изреките „пу, пу, пу, да поплукам во пазувите“ или „те фатил бесот“ – што те фатило, в’сушност?), односно тие се и денес во центарот на нашата обредност – како обредно поведение, но без било каква свест на народот за потеклото. Божествата, на вербално ниво, се успешно „покриени“ со христијански светци, како кај нас, така и во светот, па за нас ова се христијански обреди и обичаи. Дури и во најстарите записи од балканските простори, никој не покажал дека ги знае (барем) имињата на овие некогашни богови од словенската митологија.
Значи, Перун и Велес се дел од етнологијата и антропологијата, без кои, сепак, не може да се објасни нашето обредно поведение и системите на верувања, кои стоеле зад тоа, но тоа ништо не значи за народот. Не е Перун прв чиј симбол е дабот или громот.
Науката за обичаите и верувањата не е мртва и допрва ќе имаме „пронајдоци“ и нови сознанија, толкувања и насоки на традицијата – водени од политички побуди, па ќе видиме што е „во тренд“, „популарно“ или „коњуктурно“. Сепак, степенот на усвојување на научната мисла и методологии (на пример во областа на антропологијата) преовладувачки ќе одлучуваат за креирањето на „мода“ и стил во празнувањето, затоа што единствено тоа (едуцираните, способни и доблесни експерти) е одбрана од сеприсутната манипулација со верските чувства на населението. Тоа е највисок степен на општествена одговорност на експертите.
На пример, порано на (да речеме) 10 интервјуи на социолози, етнолози и антрополози имаше едно на некој свештеник, а денес е сосема спротивно и свешените лица станаа медиски личности, а тие најдобро знаат етнологија.
