Во изминатите децении, светот забележа значаен напредок во остварувањето на женските права – од подобрен пристап до образование и здравство, до поголема застапеност во политиката и работната сила. Но овој напредок не е линеарен, ниту гарантиран. Денес, сè почесто се појавуваат предупредувачки знаци на регресија: пораст на родово базираното насилство, ограничување на репродуктивните права, економска нееднаквост и системска дискриминација. Женските права сè уште не се целосно признати, а во некои делови од светот се и сериозно загрозени. Овие факти се потсетник дека борбата за еднаквост е далеку од завршена.
1. Отпор кон женските права во 1 од 4 земји
Во 2024 година, секоја четврта земја пријавила отпор или регресија во однос на правата на жените. Овој алармантен тренд укажува на тоа дека достигнувањата кои се градени со децении се под сериозна закана. Наместо напредок, се бележи враќање кон патријархални структури и ограничувања, што ја поткопува глобалната борба за родова еднаквост.
2. Конфликтите ги загрозуваат жените и девојчињата
Во 2023 година, дури 612 милиони жени и девојчиња живееле на помалку од 50 километри од конфликтна зона — тоа е пораст од над 50% за само една деценија. Војните и насилството не се само геополитички проблеми – тие директно го зголемуваат ризикот од сиромаштија, сексуално насилство и дискриминација врз жените.
3. Жените се исклучени од мировни процеси
Меѓу 2020 и 2023 година, жените отсуствуваат во 8 од 10 мировни преговори и 7 од 10 медијациски процеси. Иако истражувањата јасно покажуваат дека мирот е потраен кога жените се дел од процесот, нивната улога и понатаму се маргинализира. Без женски глас на преговарачката маса, мировните решенија остануваат непотполни.
4. Екстремна сиромаштија ја погодува секоја десетта жена
Секоја десетта жена или девојче во светот живее во екстремна сиромаштија, преживувајќи со помалку од 2.15 долари дневно. Овој факт е особено загрижувачки со оглед на тоа што економската ранливост на жените често е поврзана со недостаток на образование, ограничен пристап до ресурси и неплатена работа.
5. Несигурност во храна: Жените се најпогодени
Жените, особено оние кои работат во мали земјоделски заедници, се директно изложени на глад и недостиг на храна. Во 2024 година, 47.8 милиони повеќе жени отколку мажи се соочиле со умерена или сериозна несигурност во храна. И покрај тоа што жените произведуваат третина од храната во светот, тие се најчесто последни што јадат.
6. Насилството врз жените останува смртоносно реално
Во 2023 година, 85.000 жени и девојчиња биле намерно убиени – што значи дека секои 10 минути една жена е убиена од својот партнер или блиско лице. Овој факт не е само статистика – тој претставува глобална криза на родово базирано насилство, за која е потребна итна реакција од државите, општеството и институциите.
7. Неплатената грижа ја ограничува економската слобода на жените
Жените извршуваат 2.5 пати повеќе неплатена грижа од мажите. Само за собирање вода, тие трошат 250 милиони часа секој ден – три пати повеќе од мажите. Ова не само што е неправедно, туку и директно ги ограничува можностите на жените за вработување, образование и личен развој.
8. Родовиот платен јаз е сè уште реалност
И покрај сите борби за еднаквост, жените и понатаму заработуваат во просек 20% помалку од мажите за иста или слична работа. Овој јаз не е резултат само на лоши плати, туку и на структурни нееднаквости – како што се дискриминација, „казни“ за мајчинство, и недостапност до лидерски позиции.
9. Климатските шокови ќе турнат 158 милиони жени во сиромаштија до 2050
Климатските промени немаат родово неутрален ефект. Проекциите покажуваат дека 158 милиони жени и девојчиња може да западнат во екстремна сиромаштија поради климатски катастрофи до 2050 година. Жените во рурални заедници се особено ранливи, бидејќи имаат помал пристап до ресурси, информации и заштита.
10. Мажите доминираат во политиката
Родовата нееднаквост во политичкото претставување е длабоко вкоренета – 75% од пратениците денес се мажи, а 103 земји никогаш немале жена како шеф на држава. Жените кои се кандидираат за функција често се соочуваат со стигма, закани и институционални бариери.
11. Жените имаат само 64% од правата што ги имаат мажите
Во многу земји, жените и натаму се спречени да работат исти работи како мажите, да имаат еднаков пристап до сопственост, образование или финансии. Правниот систем кој треба да биде заштитник често ја одржува нееднаквоста, наместо да ја укине.
12. 277 милиони повеќе мажи користат интернет
Во 2024 година, речиси 280 милиони повеќе мажи од жени користеле интернет. Жените не само што имаат ограничен пристап до дигитални уреди и интернет, туку често се изложени и на онлајн насилство, малтретирање и исклучување од технолошките иновации.
13. Образованието сè уште недостапно за милиони девојчиња
Над 119 милиони девојчиња во светот не одат во училиште, а 39% од младите жени не го завршуваат средното училиште. Причините се многубројни – сиромаштија, детски бракови, културни норми и небезбедна средина. Без образование, шансите за економска независност се минимални.
14. 800 жени умираат дневно од причините поврзани со бременост
Секој ден, околу 800 жени умираат од компликации при бременост или породување – 61% од нив во земји погодени од конфликти. Овие смртни случаи се најчесто превентабилни и укажуваат на недостапноста до здравствени услуги, особено во кризни региони.
15. Само 4% од меѓународната помош оди за родова еднаквост
Меѓу 2021 и 2022 година, само 4% од официјалната развојна помош (ODA) била насочена кон програми каде родовата еднаквост е централна цел. Ова покажува колку малку се инвестира во реални промени, и покрај глобалните декларации и ветувања.
Што покажуваат фактите за Северна Македонија?
И во Северна Македонија се бележат значајни чекори во унапредувањето на женските права, особено во делот на законодавството, родовата рамноправност во образованието и политиките за заштита од семејно насилство. Сепак, и покрај овој напредок, предизвиците остануваат реални. Жените сè уште се помалку застапени на раководни позиции, платниот јаз меѓу мажите и жените е присутен, а економската зависност продолжува да биде пречка за нивна поголема самостојност.
Родовото базирано насилство и натаму е сериозен проблем – бројките за пријавено семејно насилство и фемициди се алармантни, а жените често немаат доволна институционална поддршка или доверба да го пријават насилството. Во руралните средини, пристапот до здравствени, правни и социјални услуги е ограничен, што дополнително ја зголемува родовата нееднаквост.
Северна Македонија има потенцијал, но и обврска да го забрза темпото на вистинска трансформација – преку инвестиции во образование, зајакнување на женското учество во економијата, спречување на насилството и создавање култура на еднаквост и почитување.
Што понатаму?
И покрај значајните достигнувања, женските права денес се на крстосница. Напредокот постои, но тој е нерамномерен и лесно ранлив. Регресивните политики, вооружените конфликти, економските кризи и културните стереотипи придонесуваат за тоа жените повторно да се најдат на маргините. Оваа реалност нè повикува на будност и дејствување – зашто правата што се освоени со генерации труд можат лесно да се изгубат. Вистинската еднаквост не бара само декларации, туку постојана работа, поддршка и солидарност. Само така ќе создадеме свет каде секоја жена и девојче има еднаква можност за достоинствен и безбеден живот.
